کتاب « اخلاق علم و انجمن‌های علمی در ایران »
در کتاب اخلاق علم و انجمن‌های علمی در ایران؛ نقش انجمن‌های علمی در توسعه علم بررسی شد
به گزارش خبرنگار پژوهشکده تحول و ارتقاء علوم انسانی و اجتماعی، کتاب اخلاق علم و انجمن‌های علمی در ایران اثر معصومه قاراخانی و سید آیت الله میرزایی به تازگی به همت انتشارات آگاه به بهای ۸۸ هزار تومان منتشر شد.
اگرچه توسعه ابعاد شناختی علم مورد وفاق کنشگران علم بوده و همواره از سوی آنها پی گرفته شده است، توسعه علم به مثابه یک فعالیت مدنی، بدون توجه به بن مایه های اخلاق علم، یا ممکن نیست یا آثار و نتایج مخربی برجای خواهد گذاشت. در ایران، از دو دهه گذشته به این سو، به پژوهشهایی برمی خوریم که برمسئله‌دار بودن اخلاق حرفه ای علم تأکید کرده اند.
نویسندگان این کتاب بر این باورند که فرایند صوری و بالا به پایین توسعه علم در ایران به طور ماهوی حامل چنین آسیبی است و نظام علمی کشور برای صیانت از اخلاق حرفه ای علم نیازمند بهره مندی بیشتر از ظرفیت اجتماعات علمی، از جمله انجمن‌های علمی، است.
یکی از مهمترین دستاوردهای این پژوهش ساخت ابزاری برای بررسی ابعاد چهارگانه حرفه گرایی علم و سپس ساخت ابزار متناظر با ابزار پیشین برای سنجش ابعاد چهارگانه اخلاق علم است. آنچه در طرح ایده اخلاق حرفه ای علم در این پژوهش مدنظر است بر پایه ترکیبی از وظایف آکادمیک و فراآکادمیک است که برای یک حرفه ای فعال در علم متصور است.
فهرست
مقدمه
بخش یکم: اخلاق حرفه‌ای علم در انجمن‌های علمی: تجربه‌هایی از جهان
فصل یکم: ساختار علم و انجمن‌های علمی
فصل دوم: حرفه گرایی و اخلاق حرفه ای علم: رویکردها و مفاهیم
فصل سوم: اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت انجمن‌های علمی در جهان
بخش دوم: اخلاق حرفه‌ای در انجمن‌های علمی تجربه‌هایی از ایران
فصل چهارم: فضای هنجاری علم و انجمن‌های علمی ایران
فصل پنجم: نگاهی از درون به انجمن‌های علمی ایران
فصل ششم: فعالیت انجمن‌های علمی در صیانت از اخلاق حرفه‌ای علم
فصل هفتم: حرفه‌گرایی انجمن‌های علمی و اخلاق حرفه‌ای علم
نتیجه گیری
پیوست
منابع
کتاب پیش رو در دو بخش و هفت فصل تنظیم شده است: بخش اول کتاب با عنوان اخلاق حرفه‌ای علم در انجمن‌های علمی: تجربه‌هایی از جهان شامل سه فصل است. در فصل نخست با اشاره به اهمیت علم به مثابه یک حرفه بر نقش اجتماعات علمی در توسعه علم تأکید می‌شود. موضوع کانونی این فصل مسئله‌دار بودن اخلاق علم در ایران است و به نقش انجمن‌های علمی به‌عنوان رکن اجتماعات علمی و نمایندگان اصلی یک حرفه علمی می‌پردازد.
در فصل دوم موضوع اخلاق علم، مسئولیت نقش حرفه‌ای و نیز اهمیت اجتماعات علمی به عنوان زمینه‌ای برای ایفای این نقش به بحث گذاشته می‌شود. با بررسی مفهوم اخلاق به مباحث نظری و دیدگاه‌های جامعه‌شناختی درباره اخلاق حرفه‌ای، انواع حرفه‌گرایی، نفش دانشمند و نیز اجتماعات علمی پرداخته می‌شود، سپس نقش حرفه‌ای انجمن‌های علمی را در چارچوب چهارگانه حرفه‌گرایی مایکل بورووی شرح داده می شود. این الگوی چهار وجهی حرفه‌گرایی راهنمای این پژوهش تجربی در زمینه ایران نیز خواهد بود که نتایج آن در بخش دوم کتاب می‌آید.
نویسندگان در فصل سوم با استناد به تجربیات جهانی درباره عملکرد انجمن‌های علمی در زمینه اخلاق علم، به توضیح دو دسته از کارکردهای انجمن های علمی می‌پردازند: نخست تجربیات مربوط به تنظیم و اجرای کدنامه‌های اخلاقی و دیگر فعالیت‌های انجمنی درباره اخلاق علم. سپس آنچه انجمن‌های علمی برای ترویج اخلاق حرفه‌ای میتواند انجام دهند خواهد آمد و در ادامه دشواری‌ها و موانع پیش‌روی انجمن‌ها در انجام این نقش توضیح داده خواهد شد.
نویسندگان اشاره خواهند کرد که هر چند در حال حاضر بسیاری از حرفه ای‌ها از مصادیق ناراستی‌های علمی آگاه اند و سازوکارهایی برای رسیدگی به تخلفات علمی در نظر گرفته شده است. این سوء رفتارها کاملاً از بین نمی‌رود و به عنوان بخشی از زندگی حرفه‌ای با ما خواهد ماند، بنابراین آنچه اهمیت دارد به حداقل رساندن این سوء رفتارها و مدیریت ماهرانه آنهاست.
بخش دوم کتاب با عنوان اخلاق حرفه‌ای علم در انجمن های علمی: تجربه هایی از ایران کاملا متمرکز بر مطالعه تجربی حرفه گرایی انجمن های علمی در ایران است. فصل چهارم از رویکردی انجمنی به توضیح فضای هنجاری علم در انجمن های علمی و عوامل مؤثر بر رواج هنجارگریزی علم در ایران می پردازد.
در فصل پنجم درباره ماهیت و کارکرد انجمن‌های علمی در ایران بحث می شود. فصل ششم و هفتم حاصل کاربرد دو روش کمی و کیفی و ارائه یافته‌های تجربی در این زمینه است. در این دو فصل درباره برداشت و تعریفی که رؤسای انجمن‌های علمی ایران از یک انجمن علمی دارند و وضعیت کنونی این انجمن‌ها در ایران بحث و همچنین به نقش انجمن‌ها درباره حرفه‌گرایی، اخلاق حرفه‌ای و ارتقای شرافت علمی توجه می شود.
در بخشی از مقدمه این اثر به قلم مؤلفان آمده است: اگرچه توسعه ابعادِ شناختی علم مورد وفاق کنشگران علم بوده و همواره از سوی آنها پی گرفته شده است، توسعه علم به مثابه یک فعالیت مدنی، بدون توجه به بن مایه های اخلاق علم، یا ممکن نیست یا آثار و نتایج مخربی بر جای خواهد گذاشت. در ایران از دو دهه گذشته به این سو، به پژوهشهایی بر می‌خوریم که بر مسئله‌دار بودن اخلاق حرفه‌ای علم تأکید کرده اند.
نویسندگان این کتاب بر این باورند که فرآیند صوری و بالا به پائین توسعه علم در ایران به طور ماهوی حاصل چنین آسیبی است و نظام علمی کشور برای صیانت از اخلاق حرفه‌ای علم نیازمند بهره مندی بیشتر از ظرفیت اجتماعات علمی، از جمله انجمن‌های علمی است. تنوع، گستردگی و جایگاه انجمن های علمی – بالقوه – میتواند زمینه اخلاقی و حرفه ای توسعه علم را فراهم کند. گمان می‌رود انجمن‌های علمی به ویژه به دلیل نقش غیررسمی‌شان در فرآیند آموزش و جامعه پذیری اعضای خود و فاصله نسبی از سازوکار رسمی علم، دارای چنین قابلیتی باشند، البته بر نقش اثرگذار انجمن های علمی در صیانت از شرافت علمی تأکید می شود و برخی از انجمن‌های علمی نیز در این زمینه فعالیتهایی انجام می دهند، اما هنوز دانش تجربی و سیستماتیک اندکی درباره تأثیر انجمن‌های علمی بر حفظ شرافت علم و پیشگیری از کنش های غیرحرفه ای در علم وجود دارد.
در بررسی نقش انجمن های علمی در ایران تنها به عملکردهای علمی آنها مانند برگزاری کارگاه، کنفرانس، همایش، میزان جذب متخصصان سبک رشته علمی، عضویت آنها در کمیسیون‌ها تخصصی دولت و انتشارات(کتاب و مجله) اکتفا می‌شود و به نقش آنها در توسعه اخلاق علم و حفظ شرافت علمی و دانشگاهی چندان توجهی نمی‌شود. پژوهش موجود نیز اغلب به اهمیت انجمن‌های علمی و کارکرد آنها در توسعه علم یا سیاست‌گذاری علم صرفاً در سطح نظری توجه داشته اند.
همچنین هیچ یک از این پژوهش‌ها به طور مشخص به نقش انجمن‌های علمی در مورد عملکردها و وظایف شان درباره اخلاق علم در حوزه های تخصصی توجه نکرده است. در نوشته‌هایی که به کارکرد انجمن‌های علمی پرداخته اند نیز به جز برخی از تحقیقات که بر اساس پیمایش یا مطالعات اسنادی به بررسی نقش انجمن های علمی در پاره ای از وظایف و نقش‌ها توجه کرده اند، درباره این کارکردها به طور جدی پژوهش نشده است. به ویژه اینکه نقش انجمن‌های علمی در صیانت از اخلاق حرفه ای علم موضوع پژوهشی مستقل نبوده است. از این رو به منظور بازخوانی نقش و عملکرد انجمن‌های علمی در ایران، این کتاب می تواند جای خالی مطالعات مربوط به نقش انجمن‌های علمی را در این موضوع مهم تا حدودی پر کند.
