بخش بیست و هشتم دستاوردهای پژوهشکده تحول علوم انسانی دانشگاه شیراز

به گزارش خبرنگار پژوهشکده تحول و ارتقاء علوم انسانی و اجتماعی، دکتر سیدمحمدرضا تقوی استاد دانشگاه شیراز و عضو پژوهشکده تحول و ارتقاء علوم انسانی و اجتماعی در یادداشتهایی به دستاوردهای پژوهشکده تحول دانشگاه شیراز پس از یک دهه تلاش پرداخته است که در ادامه قسمت بیست و هشتم آن‌را می خوانید:

قسمت قبلی یادداشت را اینجا بخوانید!

مبنای منطق عام چیست و چگونه به آن می توان رسید؟

بدون مدل و الگویی که بتواند به طور همه‌جانبه موضوعات و مسائل را ببیند، نمی‌توان وارد برنامه‌ریزی شد. این مدل و الگو باید متکی به منطقی باشد که بتواند ارتباطات را به صورت منطقی بررسی کند و کُل درست کند. حداقل به ٣ منطق نیاز است که بتوان ٣ بُعد برنامه یعنی بُعد حجیت، که اتصال آن با منابع دینی را تامین می نماید، بُعد معادله‌سازی و بُعد اجرایی را پوشش دهد. برای این که این ٣ بعد بتواند یک نگاه همه‌جانبه داشته باشد، این ٣ منطق باید مبتنی بر یک منطق عام باشد تا منطق‌ها نتوانند هم‌دیگر را نقض کنند. بنابراین، مبنای واحد را باید در یک منطقِ عامِ شامل جستجو نمود.

در پاسخ به این پرسش که منطق عامِ شامل را چگونه می‌توان به دست آورد؟ به چند نکته توجه داده می شود: اول این که ظرفیت منطق هیچوقت مطلق نیست چون خودش در زمرۀ معارف بشری است و خودش قابلیت رشد و توسعه دارد. یعنی این طور نیست که بتوان به منطق عامِ مطلقی دست یافت که قدرت بررسی و شناسایی همۀ پدیده ها را داشته باشد. اساساً یک منطقِ انتزاعی که خارج از زمان و مکان قابلیت توصیف داشته باشد، در فضای حرکت، ترکیب و کل‌نگری، قابل تصور نیست. حتا زمانی که از علم بحث می شود نمی توان آن را جزء مجردات، به معنی این که اساساً خارج از زمان و مکان است، تلقی نمود. این حرف هم به معنی این نیست که علوم مجردی خارج از زمان و مکان وجود ندارد؛ بلکه به این معنی است که ما در حال تدوین منطق علمی هستیم که می تواند ما به اذای بین الاذهانی داشته باشد. حتماً ما به علم حضوری، هم معتقد و هم باید بتوانیم آن را با معیارهای خاص خود، در دایره ی علم وارد نموده و جایابی نمائیم. دوم؛ منطق تولید علم زمانی خاص و یا تاریخ مصرف دارد. زمانی که این زمان بگذرد منطق ها کهنه خواهند شد و نیاز به منطق‌های جدید با قابلیت های بالاتر به وجود می آید.

همان طور که مطرح شد مبنای واحدی نیاز است برای این که بتواند سه منطق مزبور را به هم پیوند دهد و یک منطق عام درست کند. تدوین این منطق عام نیازمند رعایت نکاتی است از جمله: ۱) بتواند تعاریف منطقی‌ از وحدت و کثرت، زمان و مکان، علم و اختیار ارائه نماید، ۲) منطق عام باید بتواند یک مفهومِ از حدِّ اولیه ارائه نماید. این حدِّ اولیه باید مبنایی ارائه کند تا عام‌ترین، جامع ترین و شامل‌ترین الگویی که می تواند همۀ پدیده ها را توصیف کند و هیچ پدیده‌ای از این توصیف خارج نباشد، را شامل شود. درحقیقت آن مبناست که باید درون همۀ کَثَرات چرخش پیدا کند و بتواند یک نظام بزرگ درست کند. آن مبنا باید قدرت ترکیب و کل‌سازی را داشته باشد. لذا باید مرکب باشد تا بتواند کلِّ مرکب و متحرکی را درست کند که قدرت توصیف از حرکت و به تعبیر دیگر قدرت حکایت‌گری از موجود متحرک را داشته باشد، ۳) نکتۀ دیگر این که باید یک شیوۀ منطقی را اساس مبنای تبیین برای توسعه و تکثیر اطلاعات قرار داد تا بتوان به نظام عام و شامل رسید. در حقیقت مفاهیم پایۀ باید براساس مبنا شکل بگیرند که این مفاهیم پایه قاعدتاً تفسیر همان مفاهیم مبنایی مدل مختار هستند؛ ۴) مفاهیم مبنایی باید قابلیت تکثیر داشته باشند، بنابراین، یک روش باید برای تکثیر آن ارائه شود که چه طور مفهوم مبنایی می‌تواند خودش را تکثیر و بزرگ کند. علی‌المبنای منطقِ مختار، هیچ مفهومی خارج از توسعه و تکثیر مفهومِ مبنا و حدّ اولیۀ مدل مختار نمی‌تواند ورود به نظام مفاهیم‌ در مدل مختار نماید؛ چرا که اگر مفهوم بیگانه‌ای ورود نماید حتما تعارض پیدا می‌کند یا این سیستم نمی‌تواند آن را بخواند. مفاهیم باید به گونه‌ای به هم مرتبط شوند که یکدیگر را تأیید و خوانش کنند. برای خوانش کردن باید شیوۀ تکثیر خاصِ منطقی داشت تا بتوان مفاهیم مبنایی مدل را توسعه داد.

۵) نکتۀ بعد این که حداقل و حداکثرِ نظامی که می‌توان براساس تکثیر مفاهیم مبنایی در مدل مختار دست یافت، باید روشن باشد. یعنی منطق عام باید بتواند کوچکترین نظامِ مشمول و نظام شامل را توضیح دهد. نظام مشمول و شا‌مل یعنی کوچکترین و بزرگترین مدلِ منطقی که می‌تواند یک پدیده را مورد توصیف قرار دهد. خود این منطق هم ‌باید ابتدا و انتهایش به هم مرتبط باشند لذا نمی‌توان آن را متّکی به استقراء قرار داد. ابتدا و انتهای منطق باید با ضرب مفاهیم مبنایی در هم کاملاً مشخص شده باشد.

۶) نکتۀ دیگر این که باید شیوه‌ای جهت تبدیل مفاهیم فلسفی به مفاهیم کاربردی پیدا نمود. زیرا ماندن در سطح منطق عام نمی تواند مشکلات جامعه ی بشری را حل نماید. این مفاهیم کاربردی هستند که مشکل جامعه ی بشری را حل می‌کنند اما از طریق مفاهیم فلسفی. چرا به سراغ مفاهیم منطقی باید رفت؟ درحقیقت نگاه فلسفی، یک نگاه عام و شامل است که می تواند مفاهیم مختلف را با هم ارتباط دهد. بنابراین باید مدل مختار، قابلیت تبدیل مفاهیم سطح بالای فلسفی را به مفاهیم سطوح پایین تر داشته باشد. بعد از آن باید با همان مدلِ نگاه فلسفی مختار بتوان آسیب‌شناسی و شناسایی وضعیت موجود را انجام داد. به عبارت دیگر، نمی توان با یک مدل آسیب شناسی و با مدلی دیگر تغییر وضعیت موجود به وضعیت مطلوب را انجام داد؛ بلکه دقیقاً همان منطق یا مدلی که وضعیت را برای ما شناسایی می‌کند، همان مدل باید راهکاری برای تغییر وضعیت بدهد.

۷) یک بحث هم پیرامون مباحثِ کمّی مدل هست؛ یعنی بحث ریاضیات و نسبت های کمی که بین کیفیت ها و مفاهیم برقرار می‌شود. به این دلیل که برابری را اساساً از مدل مختار حذف و خارج می نماید. برای این منظور، ابتدا با محاسبات ریاضی نسبتِ اولویت‌های هر مفهوم در هر سطح مشخص می گردد. با مشخص شدن اولویت ها، سهمِ تأثیر هر جزء در کل و سهم هر مفهوم در نظامِ شامل‌تر مشخص می‌شود. با این طبقه‌بندی که بین مفاهیم، اجزا یا پدیده ها صورت می گیرد می توان کل سازی را انجام داد. در واقع با تساوی سهم تأثیر متغیرها اساساً امکان دسترسی به ساخت کُل از دست می رود. یعنی یک کُل وقتی درست می‌شود که حتماً یک سهم تأثیر شاملی داشته باشد که اجزا را با هم ترکیب کند؛ اگر همه سهم ها مساوی باشند هیچ حرکتی اتفاق نخواهد افتاد. اگر همه در حرکت، وزن، انرژی، پتانسیل و نیروی در حرکت مساوی باشند، از برقراری تساوی محض سهم ها حرکت و کُل سازی درنمی‌آید بلکه حرکت وقتی ایجاد می شود که حتماً انرژی مافوقی وجود داشته باشد که بتواند این اتصال بین ابعاد، اجزاء یا مولفه ها را برقرار کند؛ ربطِ شامل و فعالیت بالاتری لازم است که بتواند فاعل‌های پایین را دور خودش جمع کند؛ اگر فاعل‌های بالاتر نباشند، فاعل‌های پایین در ارتباط با هم نمی‌توانند کُل درست کنند. حتماً یک فاعلِ محوری می‌خواهد که فاعل محوری هم از نظر وزن، انرژی، توان و همه چیز باید بالاتر باشد.

مبنا چیست و چگونه می توان به آن رسید؟

همان طور که مطرح شد ویژگی های مبنا عبارتند از: ۱) مبنا باید مرکّب باشد، ۲) مبنا باید قدرت توصیف از کُل را داشته باشد، ۳) برای رسیدن به مبنا باید از نفی اتصالِ مطلق و نفی انفصالِ مطلق آغاز نمود، زیرا انفصال مطلق و اتصال مطلق بین پدیده ها وجود ندارد، ۴) یک نحوِ ربطی بین همۀ پدیده ها به صورت پیش فرض وجود دارد که عامل( تعین) اشیاء است، ۵) ربط را باید تعلقی فرض نمود زیرا اگر هیچ‌گونه تعلقی بین اشیاء وجود نداشته باشد، نفسِ ارتباط بینشان مصحّحِ حرکت و مصحّح کُل نیست. ۶) تعلق هم باید فاعلی باشد زیرا نفسِ تعلق چنانچه فاعلی نباشد از انجا که تعین ثابت و خاص دارد باز مصحّح حرکت نیست. ۷) نفس فاعلی هم تحت شرایط خاصی می تواند مصحح حرکت باشد. بر اساس تعریف، چون نفسِ فاعلیت، فاعل متصرّف است و دائماً می‌خواهد تصرف کند، باید لحاظ شود که این نفس فاعلی چگونه با فاعلِ مافوق ارتباط پیدا می‌کند؟ ۸) نفسِ فاعلیت به طور تفریدی مصحّح حرکت نیست چون نفس فاعلی اگر بخواهد ایفای نقش نماید باید آن را در نظام تعریف نمود.

اینک پرسش این است که چگونه نفس فاعلی می‌تواند در نظام جای خودش را باز کند؟ این فاعل یک ارتباط با فاعل مافوق، یک ارتباط با خودش و یک ارتباط هم با فاعلِ مادون دارد؛ لذا برای فاعلیت یک سه‌گانه‌ای را می توان تصویر و تفسیر نمود. اگر فاعلیت بخواهد ارتباط با مافوق برقرار کند، باید تصرف را در درون قرار دهد؛ اول متصرف در خودش است و تصرف در تصرفِ خودش می‌کند، یعنی تابع می‌شود؛ یعنی من متصرف نمی‌شوم جز اینکه فاعلیت مافوق به من اذن دهد چون حقیقتِ فاعلی هم که می‌خواهد تصرف کند جز فقر چیز دیگری ندارد، حالا که می‌خواهد تصرف کند در تصرفِ خودش باید متولی باشد؛ متولی به مرکز قدرت و فاعلیتی که آن را امداد کند. پرسش بعدی در خصوص تفسیر فاعلیت است. اول تصرفی که فاعل می‌کند در درون خودش است، یعنی خودش را با فاعلیت بالاتر هماهنگ می‌کند؛ این هماهنگی خود با فاعل بالاتر به معنای نفسِ تقاضا است. در این حالت نفس فاعلی، تقاضای خودش را این قرار می‌دهد که بجز تقاضا از مولا تقاضایی نکند. بنابراین معنای تقاضا‌، تولّی یا خودسپاری یا واگذاری می‌شود؛ یعنی واگذاری ارادۀ خودش به ارادۀ مافوق؛ البته این کار با ارادۀ خودش اتفاق می‌افتد لذا متصرف و فاعل است اما موضوع تصرفش، شیء خارجی یا مفهوم ذهنی نیست بلکه نفسِ تصر‌فش است. در تصرف خودش را به ارادة تصرفی بالاتر از خودش واگذار می‌کند. این معنای تولّی از داخل همین فاعلیت به دست می‌آید؛ در اینجا ما با مفاهیم مرکب سرو کار داریم زیرا اگر مفهوم بسیط شد نمی توان از درون آن مفاهیم دیگری را تولید نمود.

قبل از تولّی، یک ولایت هم از ناحیۀ فاعل مافوق وجود دارد، یعنی توانایی ای که فاعلیت بالاتر به فاعل مادون داده است زمینه‌ را برای حرکت وی ایجاد کرده است. این طور نیست که کسی بتواند بالإستقلال خودش را خلق کند و توسعه دهد؛ بلکه فاعلیتی از ناحیۀ فاعلِ مافوق و یک تولّی از ناحیۀ فاعل مادون به فاعل مافوق است که کار می کند. بنابراین، ابتدا ارادۀ مافوق است که فاعل مادون را خلق می‌کند و به او امکانات و ظرفیت می‌دهد و شرایطی برای او فراهم می‌کند تا متناسب با شرایط خلق شده، تقاضا کند. از طرفی فاعل مادون نمی‌تواند بر ارادۀ فاعل مافوق سبقت داشته باشد. فرق واژۀ ولایت و تصرف و فاعلیت در این است تصرفی که فاعل می‌کند در واقع سرپرستی و کمک به فاعل مادون است . در این حالت می توان گفت که فاعل بالاتر ولایت می کند و هرگونه تصرفی که می‌کند تصرفِ ولایی است؛ یعنی یک نحوه سرپرستی و منفعتی در آن است که این منفعت به فاعل مادون برمی‌گردد نه به فاعل مافوق.

بنابراین ۱) ولایت از ناحیۀ مولی، ۲) تولّی از ناحیه فاعل مادون (که متناسب با ظرفیتش تقاضا می‌کند) و ۳) امدادی که از ناحیۀ مولی می‌شود، مفاهیم اصلی این مدل را شکل می دهند. اتفاقی که می افتد این است که برای فاعل مادون شیء خلق می‌شود یا قدرتی افاضه می‌شود که متناسب با آن قدرتِ خلق شده می‌تواند در مادون خودش تصرف کند؛ البته تصرفی که می‌کند یا متناسب و یا مخالف با جهت‌گیری فاعل مافوق است که در هر دو صورت فاعل مادون نمی‌تواند ضرری به جهت‌گیری کلّ نظام آفرینش برساند. چرا که درنهایت منحل در نظام آفرینش می شود و در جهت‌گیری اولیاء تاریخی قرار می‌گیرد. فاعل ها یا اولیاء محوری عالَم که اولیاء تاریخی هستند، قدرتشان حتماً بر قدرت فاعل‌هایی که در جوامع مختلف به وجود می‌آیند و بعد هم از بین می‌روند فائق است و خداوند اراده نموده است که عالَم به سمت تحقق ارادۀ ربوبی پیش ‌رود.

وقتی فاعل مادون با هماهنگی با ولی محور، حرکت خودش را جهت می‌دهد و پیش می‌برد مجرای جریان ارادۀ مافوق در مادون خودش می‌شود؛ یعنی سعی می‌کند جامعه و محدوده‌ای که تحت نفوذ فعالیت‌های خودش است با ارادۀ مافوق خودش هم سو کند که در ظرفیت و منزلت خودش به مقام خلافة اللّهی می‌رسد؛ و یا اینکه مخالفت می‌کند، که در این حالت، مقاومتی که اولیاءِ تاریخی دارند، مخالفت فاعل های مادون را در درون خودش و جامعه منحل می‌کند. این امور ممکن است تاخیر در ظهور شود اما ظهور امری قطعی است و حقیقتِ ظهور، ظهور ولایت‌الله در پهنۀ گیتی است. بنابراین، به سه واژه ١) ولایت، ٢) تولّی و ٣) تصرف دست می یابیم. هر سه مورد مربوط به یک پدیده است و سه مفهوم عام و شامل که همۀ پدیده ها را می‌تواند پوشش دهد. تمام ویژگی های مفاهیم مبنایی که در این مدل مدِّ نظر هستند در این ۳ مفهوم وجود دارند شامل: ۱) این که عام و شامل هستند یعنی حتی اشیاء و فاعل‌های تبَعی، فاعل های سنگ و چوب و آب، درخت و گچ و آهک که تصور می شود فاعل‌های مسخّر هستند همۀ این ها نیز در این مدل قابلیت تحرک و به نسبتی تقاضا دارند؛ اگر تقاضا نداشته باشند نمی توانند حرکت کنند چون بحث حرکت و فاعلیت، امر عامی است و فقط مخصوص انسان نیست بلکه همۀ فاعل‌ها اگر تقاضایی نداشته باشند و بخواهند حرکت کنند و تعین داشته باشند، حرکتشان قفل می‌شود. لذا آنها هم فاعلیت دارند منتها فاعلیت آنها تبَعی است. فرق فاعل تبَعی و تصرفی در این است که تصرف و تأثیرگذاری فاعل تبعی بعد از تصرفِ فاعلیتِ بالاتر است نه قبل از تصرف فاعلِ بالاتر؛ یعنی فاعل تبعی، ابتدائاً تقاضایی نسبت به خودش ندارد بلکه تقاضایش بعد از این است که فاعل تصرفی در او متصرف می‌شود و به نسبت ظرفیت خودش، خودش را به فاعل تصرفی ملحق می‌کند. این نحوه الحاق یک نحوه فاعلیتی از ناحیۀ او اِعمال می‌شود.

اما تقاضا در فاعل‌های تصرفی، متفاوت است. به این معنی که تقاضاهای فاعل های تصرفی قبل از تصرف فاعلِ بالاتر است؛ این‌ها تقاضا می‌کنند که ما چگونه می‌خواهیم به شما ملحق شویم و چگونه خودمان را در اختیار شما قرار می‌دهیم. آیا ما در رتبۀ انسانی و فوق انسانی، خودمان را تابع شما قرار می‌دهیم یا در رتبۀ مادون انسان و مادون حیوان؟ البته از کلّ نظام خلقت هم نمی‌توانند خودشان را خارج کنند ولی این امکان به فاعل‌های تصرفی داده شده است لذا به آن ها فاعل‌های متصرف و فاعل‌های تصرفی می‌گوییم. فاعل‌های تصرفی که ظرفیت بالا و پایین آمدن در نظام آفرینش را دارند، می‌توانند خودشان را از ملَک بالاتر ببرند یا می‌توانند از پست‌ترین حیوانات هم پست تر شوند. این بالا و پایین رفتن در نظام شاید تعبیر قرآن کریم در آیه شریفه این است که «إنّا خَلَقنا الإنسانَ کُم مِن نُطفَةٍ أمْشاجٍ» (سوره انسان- ٢) شاید تعبیر نطفۀ امشاج این باشد که از هر مرحله یا پدیده‌ای می‌توانیم نسبتی با آن برقرار کنیم و درحقیقت خودمان را مسانخ آن قرار دهیم؛ انسان این ظرفیت را دارد. این انسان واقعاً موجودی عجیب است. منزلت خودش که منزلتِ خلافت خدای متعال روی زمین است را فراموش کرده و حالا می‌خواهد همه ی آن ظرفیت را در اختیار حیوان شدن قرار دهد؛ چون ظرفیت انسان با ظرفیت حیوان خیلی تفاوت دارد. ظرفیت ها را که نمی‌توان عوض کند چون اگر عوض کند حیوان می‌شود؛ اما با همان ظرفیت انسانی خودش می‌خواهد در منزلت حیوان بیاید. حالا ببینید چه حیوان عظیم‌الجثۀ خطرناکی می‌شود؛ گرگ می‌تواند یکی دو گوسفند را پاره کند اما انسان می‌تواند هزاران انسان دیگر را با قدرت ابزارسازی، قدرت مفهوم‌سازی و قدرت تولید تکنولوژی، نابود کند.

بنابراین، فاعل‌های تبَعی فاعل‌هایی هستند که تقاضای قبل از تصرفِ مولی را ندارند و تقاضایشان بعد از تصرفِ مولی است لذا خودشان را می‌توانند ملحق کنند. در کیفیت الحاقشان به فاعلیت‌های مولی، فاعلیتشان را بروز می‌دهند؛ لذا جنسشان تعریف می‌شود؛ جنس موادشان به سرعت و میزان دقتِ الحاقشان، تفاوت پیدا می‌کند یعنی فاعلیتشان در این حد است. همۀ فاعل‌های تصرفی این طور نیستند؛ به مجردی که تقاضا کنند، متناسب با مشیت و منزلتشان امداد می‌شوند؛ در همۀ امدادها مشیت خدای متعال حضور دارد و این طور نیست که امداد صد درصد اتفاق بیفتد بلکه امداد هم به نسبت است؛ به نسبت تقاضای او و مشیت خدای متعال است که مشیتش هم ارادۀ کلّ نظام است، اراده‌های محوری و اراده‌های سایر فاعل ها است، آن ها را هم درنظر می‌گیرد و او را امداد می‌کند.

مفهوم حدّ اولیۀ منطقی در این مدل، ولایت، تولّی و تصرف است؛ سه مفهوم ولایت، تولّی و تصرف سه ویژگی شامل عام و شامل و مرکّب دارد، در حدّ اولیۀ خودش بسیط نیست لذا امکان کُل‌سازی در آن هست و هم اینکه قدرت توصیف از زمان و مکان را دارد؛ قدرت حکایت از حرکت را دارد؛ و می‌توان جهت را در آن لحاظ نمود. بعلاوه، این ٣ مفهوم به هم مُتقوّم هستند یعنی پیرامون یک موضوعِ واحد هستند. این    سه مفهوم باید بتوانند در هم ضرب شوند و تکثیر شوند. هدف از تکثیر مفاهیم بنیادین و حدِّ اولیه ی مدل، تولید منطق عام و شامل در مدل است. هر مفهومی خارج از این مفاهیم بنیادین به دستگاه مختار وارد شود، یا براساس مفاهیم پایۀ در مدل مختار قابل تحلیل است و یا براساس مبنای دیگری است. اگر براساس مبنای مدل مختار است باید در نظام معرفتی مدل مختار جایابی شود. اگر براساس مبنای دیگری وارد شده است، سازگاری با مجموعۀ مفاهیم در مدل مختار نخواهد داشت و باید کنار گذاشته ‌شود. از تکثیر مفاهیم پایه و بنیادین می توان مجموعه نظام شامل و مشمول را درست کرد.

ادامه دارد… .