تقریری از مباحث مطرح شده در پژوهشکده تحول علوم انسانی/بخش یازدهم

به گزارش خبرنگار پژوهشکده تحول و ارتقاء علوم انسانی و اجتماعی، مباحث ذیل تقریری از مباحث مطرح شده در پژوهشکده تحول علوم انسانی است که به کوشش دکتر سیدمحمدرضا تقوی انجام شده است:

بخش قبلی این مطلب را اینجا بخوانید!

تقریری از مباحثات پژوهشکده تحول علوم انسانی دانشگاه شیراز (۴۶)

چند نکته در مسیر احصاء منطق دین:

ادراک منطق دین کاری عقلانی است که عقل متعبد بالله (و نه عقل خود بنیاد) قادر به احصاء آن است. منطق دین همواره متناسب با ظرفیت های انسان (خصوصاً ظرفیت عقلانی) تولید و تاسیس می شود. ادراک منطق دین، فرآیندی است فزاینده و رو به تکامل، که در طول زمان با رشد عقلانیت انسان و قدرت منطق سازی وی همراه است، از منظر منطق مختار، آن چه به عنوان «ادراک منطق دین» مطرح است آنی است که اصولیین عظام با «بذل وسع اجتماعی عقل» در هر زمان به دست می آورند و همان طور که گفته شد این اکتساب در بعد زمان رو به رشد است و واجب کفائی است. خروجی چنین تفقه دینی، نزدیک شدن بیشتر و بیشتر به اصول و منطق حاکم بر قول و فعل و سیره ی امام معصوم (ع) است،

عواملی چون جد و جهد عقلانی، طهارت نفس، استفاده از تلاش های فکری فقهاء گذشته، دعا (تقاضای امداد از خداوند) و توسل؛ همه موجبات تشدید عنایات الهی در احصاء منطق دین را تسهیل می نمایند. لیکن عنایات الهی هم قاعدتاً در فضای رشد ادراکی و ظرفیت عقلانی انسان محقق می گردد. کسب روشگان و منطق عام برای ورود به فهم دین (علم اصول) به یک لحاظ امر پسینی است، زیرا احصاء و ارتقاء چنین منطقی حتماً بر پیش فرض هایی استوار است که موید و مقوم یکدیگر می باشند و خودشان تشکیل یک کل مرتبط و منسجم را می دهند. تنظیم این پیش فرض ها توسط کسانی می تواند تحقق یابد که اشراف کافی بر ادله ی دینی، تسلط بر پیشینه و دیدگاه های اصولیین قبلی و قدرت استنباط مکفی داشته باشند. پس از تنظیم پیش فرض ها، نوبت به نقد دیدگاه های قبلی علمای علم اصول، که منطق هایی را برای ورود به فهم دینی مطرح کرده اند، فرا می رسد. این نقدها باید از چنان قوتی برخوردار باشند که بتوانند نظریه پردازان دیدگاه های موجود در علم اصول را متقاعد نمایند که منطق جدید از قدرت بیشتری برای ورود به فهم امور دینی برخوردار است،

نقد دیدگاه های علمای مطرح علم اصول، می تواند بخشی باشد. برای نمونه مکتب اصولی نجف در خصوص اصل ضرورت عِلّی، دیدگاهی متفاوت از مکتب اصولی قم دارد. اگر این نقدها فراتر از مواردی خاص و به صورت فراگیر باشد ممکن است نظریه ای جدید مطرح شود که یک دستگاه منطقی جدیدی را پایه ریزی نماید. برای نمونه دستگاه فکری اصالت وجود که دستگاه فکری منطق صوری را به طور کامل تغییر داد و نشان داد که قدرت جایگزینی دستگاه فکری قبلی را داراست. معرفی یک دستگاه فکری جدید در فهم دین، وقتی می تواند محقق شود که دستگاه جدید بتواند قدم به قدم تمام یا بخش های عمده دستگاه فکری قبلی را با چالش هایی غیر قابل پاسخ روبرو سازد و همچنین بتواند جایگزین های جدیدی را معرفی نماید که مورد وثوق و مفاهمه علمای علم اصول قرار گیرد.

ارزیابی دستگاهواره جدید فکری، نیازمند داشتن ملاک صحت و تامین آنها توسط نظریه پردازان دستگاهواره ی جدید فکری است. به نظر می رسد یکی از این ملاک ها، تبیین موردی قوی تر در مسائل مستحدثه، هماهنگی بیشتر بین مولفه های دستگاه فکری مطرح شده و کارآمدی بالاتر در امور فردی و بخصوص اجتماعی در راستای اهداف و غایات دینی و رفع نیازمندی های ضروری فرد و جامعه با توجه به شرایط زمانی و مکانی است. پس از ارائه ی نظریه، نوبت به راستی آزمایی دیدگاه های این نظریه می رسد. هرگاه ادعاهای نظریه جدید، به صورت عملیاتی از شواهد کافی و وافی برخوردار شدند، آنگاه فلسفه روش و فلسفه شدن «جدید» می تواند به صورت امر پیشینی در ورود به فهم دینی عمل نماید. پژوهش با استفاده از روش تحقیق معرفی شده توسط منطق جدید تا جایی که این منطق پاسخگوی حل و رفع مسائل فرد و جامعه باشد ادامه خواهد یافت. از آنجا که رشد عقلانیت بشر روزافزون است اگر دیدگاه جدیدی آمد که از منطق قوی تر برخوردار بود و توانست برتری منطقی خود را از طریق ملاک صحت و توسط علمای علم اصول نشان دهد، نباید تعجب کرد که تاریخ مصرف منطق قدیم به سر آمده است.

تقریری از مباحثات پژوهشکده تحول علوم انسانی دانشگاه شیراز (۴۷)

نگاهی گذرا به منطق های مختلف علوم انسانی

نکته ۱: مطالعه پدیده های انسانی در روانشناسی، اقتصاد، علوم اجتماعی، مدیریت، تعلیم و تربیت و …. به صورت جزئی و در قالب جملات استفهامی (یا سوالات پژوهشی) و یا جملات اخباری (یا فرضیه پژوهشی)، و تحلیل علّی قضایا (به مفهوم خطی آن و بدون توجه به روابط تعاملی یا تاثیر و تاثرات بین پدیده ها)، همان کاری است که تفکر اثباتی انجام می دهد. تفکر دیلتای نقطه عطفی در تاریخ علوم انسانی مدرن شد. تفکری که تعمیم روش شناسی علوم طبیعی به علوم انسانی را به لحاظ تفاوت های انسان با مادون انسان، بدرستی بر نمی تافت. شاید تفکر دیالکتیکی هگل که تاثیر و تاثرات در روابط انسانی را مطرح کرد بتوان ناب ترین تفکر بشری در علوم انسانی مدرن دانست. تفکر انتقادی، از سوی دیگر، مطالعه پدیده های انسانی، بدون در نظر گرفتن یک سنت، که به مثابه چتری بر تاریخ جهان سایه افکنده است، را بیراهه می داند. رئالیسم انتقادی ضرورت لحاظ کردن دو مولفه زمان و مکان در مطالعات انسانی را طرح کرد. بدین سان ملاحظه می کنیم که علوم انسانی مدرن نیز در طول حداقل دو قرن اخیر دائماً بر قابلیت های خود افزوده است. در این میان، علم رایج به ضرورت مطالعه سیستمی پدیده ها نیز رسیده است، گرچه هنوز تاثیر عوالِم وجودی (عالَم غیب) و جایگاه حقیقی قلب در مطالعه پدیده های انسانی مورد غفلت است.

نکته ۲: ضرورت ابتنای نظام معرفتی بر منطق استوار

طرح و نقشه الهی در طول تاریخ توسط انبیاء و اولیای الهی محقق می‌شود. در این مسیر، کثرات عالم در نشئه مادی، در مجموع به‌سمت توحید می‌روند، گرچه افراد به‌سمت رشد یا افول شخصیتی پیش می روند. نقاط عطف تاریخی و فرآیندهای خطیر را، انبیای عظام و پیروان آنان، با عنایات الهی، رقم می‌زنند و انسان‌های متمایل به‌حق را از ابتلائات عبور می‌دهند. از طرفی، پیشبرد دستاوردهای تاریخی در هر مقطع زمانی و در سطح اجتماعات انسانی، نیازمند خواست و اراده انسان‌ها همچنین نیازمند یک نظام معرفتی یکپارچه و هماهنگ است. علوم انسانی مطلوب محور چنین نظام معرفتی است.

ابتنای این نظام معرفتی طبعا باید بر یک منطق قوی استوار باشد. تاکنون منطق‌های گوناگون -مثل منطق صوری، فازی، سیستمی و… – کوشیده‌اند تا این نقش را ایفا کنند و صد البته که با رشد عقلانیت انسان، قوام و حجیت منطق‌ها رو‌ به ‌فزونی بوده است. از طرفی افراد/جوامع مختلف نیز کوشیده‌اند متناسب با جهان‌بینی خود، اهدافشان را پیش ببرند. اینک چالش بزرگ این است که منطق چنین نظام معرفتی، که متضمن پیشبرد اهداف در زیست بوم ماست، چگونه باید تدوین شود؟

تبیین ۱: احصاء منطق دین همواره قابلیت ارتقاء دارد

امکان ادراک منطق دین که عمدتاً کار عقل متعبد بالله است با رشد عقلانیت انسان در ارتباط است. برای ورود دقیق تر به محتوای دال دینی، و نزدیک شدن به «ادراک لایه های عمیق تر و هر آنچه منظور شارع مقدس از آنهاست» باید در راستای دستیابی به منطق های قوی تر کوشید. هر اندازه منطق ورود به محتوای دال دینی قوی تر، منسجم تر، یکپارچه تر و هماهنگ تر باشد امکان دریافت آموزه های دینی مطابق با منظور نظر شارع مقدس افزایش می یابد. برای مدت های زیاد منطق صوری بر دیدگاه های اندیشمندان دینی حاکمیت داشت. اما امروز، اشکالات فراوانی به این منطق وارد می کنیم. این اشکالات آن قدر زیاد هستند که منطق صوری را از صحنه خارج کرده و این منطق جای خود را به منطق اصالت وجود داده است، اما همواره جای پیشرفت وجود دارد.

در واقع می توان گفت منطق اصالت وجود در یک مرحله باعث پیشرفت و تصحیح دیدگاه های دینی شد. شاید بتوان گفت که با ورود فلسفه اصالت وجود، فلسفه مسلمان شد. خاصیت، قدرت و جایگاه منطق و روشگان ورود به دال دینی آن قدر اهمیت دارد که می تواند خوانش های دینی را به شدت تحت تاثیر قرار دهد. لذا هر اندازه بتوان به منطق های قوی تر دست یافت ادراک آموزه های دینی و در مرحله ی بعد بکارگیری این آموزه ها در اداره جامعه با توفیقات بیشتری همراه خواهد بود. در دانش رایج هم این اتفاقات رخ می دهد. منطق ریاضیات مجموعه ها قوی تر از منطق ریاضیات اعداد، منطق ریاضیات نااقلیدسی قوی تر از منطق ریاضیات اقلیدسی، منطق فیزیک انیشتینی فراتر از منطق فیزیک نیوتنی و چه بسا منطق فیزیک کوانتم فراتر از هر دو، منطق سیستمی و فازی فراتر از منطق صوری، تنها نمونه هایی از رشد منطق در علوم رایج است که به شدت بر افزایش قدرت انسان در تبیین پدیده ها تاثیر گذاشته است.

تقریری از مباحثات پژوهشکده تحول علوم انسانی دانشگاه شیراز (۴۸)

منطق صوری

در این نوع از منطق، موضوع و مفاهیم کلی است. هدف در این منطق، برقراری رابطه بین مفهوم کلی و مصداق است. در این منطق، ذهن قدرت انتزاع دارد و صورت را در ذهن می آورد و به مفهوم تبدیل می کند و قابلیت تطبیق دارد. ارتباط بین جزئیات وجود ندارد. ارتباط بین کلیات است (عام و خاص من وجه و مطلق و متباین و متداخل). در این چهار وجه به دنبال ساخت مفهومی هستیم که باعث هماهنگی در سایر مفاهیم و سایر موضوعاتی که می خواهیم تصرف کنیم می شود. منطق یعنی ابزار هماهنگی و تصرف. یک نوع ارتباط بین کلی و مصداق است به همین طریق که گفته شد و این شیوه ارسطو است.
در منطق صوری، نگاه درجه یک در کلیت به این است که فرد چگونه ارتباط بین موضوع و ذهن برقرار کند تا بتواند به شناخت پدیده بپردازد. ذهن یک صورت اولیه برایش حاصل می شود. ذهن عکس برداری می کند. آن عکس مراحلی را طی می کند و در این مراحل، خصوصیات خاص از آن سلب می شود و عنوان عام پیدا می کند. این عنوان عام در رفت و برگشت باید قابلیت تطبیق داشته باشد؛ یعنی همان گونه که عکس برداری می کند، تطبیق هم بدهد. در این منطق، مفهوم از جنس مجردات است و تغییر و کثرت و تغایر و حرکت در آن نیست، در غیر این صورت فهم شکل نمی گیرد. چون تا می آییم بفهمیم، به مقتضای تغییر شیء چیز دیگری در ذهن شکل می گیرد. پس با این منطق مجبوریم مفهوم را ثابت و انتزاعی فرض کنیم. اگر این گونه شد، این سوال طرح می شود که از این شیء که عکس گرفتید این عکس را چگونه دوباره بر شیء تطبیق می دهید؟ مجبور می شوید بگوئید حرکت از عوارض ذات است و ذات تغییر نمی کند. صورتی که اول کار برایمان پیدا شد، این صورت همان ذات است و حرکت عارض بر ذات است و در ذات اتفاق نمی افتد. چنین تصوری نه قدرت شناخت حقیقت را دارد، نه قدرت توصیف نسبت ها را دارد؛ چون نسبت ها در حال عوض شدن هستند.

اگر ما نتوانیم از شیء مدل به دست دهیم، نمی توانیم تغییرات را پیش بینی کنیم و جهت را ببینیم؛ همچنین نمی توانیم با شیء خارجی ارتباط برقرار کنیم. بنابراین در نگاه اول می توان گفت که با منطق صوری، شناخت حاصل نمی شود. این منطق، نمی تواند ربط را توصیف کند چون از شیء عکس می گیرد. تبیین نمی کند؛ چون از دیدن حرکت ناتوان است و مفهوم ناظر به حرکت نیست، بلکه مفهوم از جنس ثبات است و گرنه هرکس هر برداشتی را می تواند به طبیعت نسبت دهد. منطق صوری، توان مدل سازی ندارد؛ یعنی نمی تواند نسبت تصویر از شیء خارجی را با مرتبه آینده و نسبت بین اجزا و غایتش را ببیند؛ چون ربط را از شیء می بُرد و به ذهن می آورد. بنابراین قدرت پیش بینی و کنترل و … را ندارد. بنابراین، منطقاً شناخت در رویکرد کلی نگر ممکن نیست.
نقد: این گونه نیست که کلی می تواند معرف شیء باشد. ما در واقع چیزی را می فهمیم که اراده می کنیم و می بینیم. در این منطق، جبر علمی و جبر مفهومی بر ذهن، از بیرون از محقق حاکم است. در ذهن محقق مفهوم، صورت ذهنی و تصور و تصدیق را شکل داده است؛ عنوان خاص را عنوان کلی کردید؛ وقتی به کلیت رسیدید عقلانی است، حال همه مصادیقی که تطبیق می دهید از طریق عناوین کلی هستند که از طریق این عناوین کلی می ببینید. انسان را انتزاع می کنید و بر مصادیق دیگر تطبیق می دهید. از این طریق با شیء خارجی ارتباط برقرار می کنید. در این جا سوال این است که شیء مدام در حال تغییر و حرکت است و در حرکتش جهت ها را ملاحظه می کند. اما مفهومی که شما از این شیء گرفتید، به دلیل اینکه صرفا یک شرایط انعکاسی در ذهن شما ایجاد کرده، چون شیء را ثابت پنداشتید و از آن عکس برداری کردید، بنابراین نگاه استاتیک به شیء دارید. می خواهید عنوان کلی را به شیء تطبیق دهید، پس مجبورید بگویید مفهومی که در ذهن آمده است قید حرکت ندارد.

این منطق در ارتباط با تجربیات در جائی که نه فقط با مفاهیم کلی، بلکه با حس هم ارتباط می گیریم چگونه می تواند به ما کمک نماید؟ سوال این است که ربط مفاهیم کلی با محسوسات چیست؟ چگونه انتزاع می کنید؟ چگونه درک محسوسات در عقلانیت حضور دارد؟ اگر گفتید که مجبوریم یک مرحله از عقلانیت را بپذیریم و یک مرحله برای درک حسی، آنگاه سؤال این خواهد بود که پیوند بین این دو چگونه برقرار می شود؟ وقتی صورتی از درک حسی در ذهن شما می آید، مجبورید یک نحوه ارتباطی برقرار کنید. شما نمی توانید مفاهیم کلی را در ارتباط هم، بریده ببینید. لذا می گوییم دو مفهومِ رابطه عام و خاص، یا تباینی یا تداخلی است. اما بین دو خاص رابطه منطقی برقرار نیست. لذا جزئی می شود و فهم جزئی نه کاسب است نه مکتسب. مثلا از این لیوان نمی توان این را به دست آورد که ماژیک چیست؟ چنین درکی برای انسان حاصل نمی شود. لذا درک من از اشیاء درک محدود می شود.

تقریری از مباحثات پژوهشکده تحول علوم انسانی دانشگاه شیراز (۴۹)

اگر پایبند به فهم این منطق از موضوع باشم، ذهن با جهان خارج نمی تواند به درک جدید برسد چون مبتنی بر انتزاع سابق خود است. ما ارتباطمان به وسیله انتزاع چگونه حاصل می شود؟ درک اولیه به مواد در این منطق چگونه حاصل می شود؟ اگر بگویید از درک جزئیات، می گویم نمی توان از این راه به علم رسید چون این جزئیات نه کاسب است و نه مکتسب. از جزئیت به جزئیت دیگر نمی توان رسید که با ارتباط بین آن به کلیت دست یافت. اگر بگویید می توانم با عقل خودم خصوصیت این شیء را حذف کنم و محتوایی را بچینم تا یک ماده ای درست شود تا عقل بتواند حضور یابد چون این شیء متغیر و مرکب است. در این صورت باز این سؤال پیش می آید که رابطه عالم مثال و عقل و محسوس چگونه اتفاق می افتد؟ بعد هم مشکل دیگر تطبیق است که چگونه یک مفهوم بر مصداقی تطبیق پیدا می کند؟ این وجهِ منطقی ندارد. چون سیر منطقی تحلیلی ارائه نمی دهد تا مدلسازی شود و تبیین و کنترل و پیش بینی کنیم.

به طور خلاصه می توان گفت که این منطق کل و مصادیق را می بیند. آنان را در حرکت نمی تواند ملاحظه کند و ثابت می بیند. در واقع در منطق کلی‌نگر به نسبت به جریان تغییر در ذاتِ مفهوم توجه می شود اما ربط را نمی تواند ببیند. در این قسمت از بحث دو اشکال می توان وارد کرد: شما می فرمائید در منطق صوری رابطه وجود ندارد، حال آنکه در تصدیق، سه نوع ارتباط وجود دارد: ارتباط قیاس (کلی به جزئی) و استقراء (جزئی به کلی) و تمتیل (جزئی به جزئی). دوم این که مهم ترین اشکال منطق صوری این است که قدرت تطبیق مفهوم با شیء متغییر را ندارد. تغییر در ذات مفهوم یعنی چه؟ چون در فلسفه اسلامی بحث وحدت تشکیکی در معرفت مطرح شده که عالَم ذهن (معرفت)، مانند عالم عین ذومراتب است. یعنی اگر من معرفتی دارم ثابت نیست. منظور از ثبات معرفت یعنی در یک لحظه که من به شیء بیرونی معرفت حاصل می کنم در ذهن می ماند اما اگر شیء تغییر کند معرفت من هم تغییر می کند. معرفت اول ثابت است و معرفت دوم در مرحله بالاتر به وجود می آید. در پاسخ گفته می شود: در بحث کلی و جزئی که قیاس را مطرح می کنیم یک اشکال عامی را به منطق وارد می کنیم و آن اشکال این است که خود مفهوم چگونه متولد می شود؟ سوم این که چگونه از آن مفهوم به شیء خارجی ارتباط برقرار کنیم؟ آیا در بیان این ارتباط، منطق کارآمد است یا نه؟ چهارم این که استقراء و تمثیل چگونه از نظر منطقی مرتبط می شوند؟

نقد: نکته اول این است که اگر مفهومی را از طریق انتزاع و عکس برداری ذهن از عینیت خارجی توانستید در ذهن بیاورید این مفهوم قابلیت تطبیق از طریق انواع قیاس با شیء خارجی ندارد و با آن ارتباط برقرار نمی کند، چون ارتباطی که در مرحله حصول صورت برای شما به وجود آمده ارتباط غلطی است. زیرا فرض کردید که ذهن قوه ای ادراکی است که در آن صور اشیاء منعکس می شود همچون آینه. یعنی ذهن را آینه فرض کردید. تغییرات شیء را در آینه ندیدید. استاتیک دیدید. هم ذهن را آینه دیدید و هم شیء را استاتیک. بنابراین مفهومی در ذهن به عنوان صورت اولیه شکل گرفته که به تصدیق برسد، جریان این پیدایش مشکل دارد. دوم اینکه تصدیق چگونه منشاء کثرت فهم می شود؟ اگر منشا تصدیق، تصور غلط باشد، ارتباط با عینت قطع است. ارتباط با خروجی و ورودی مفهوم در ذهن قطع است. این منطق قدرت توصیف از حقائق عالم را ندارد.

در همه منطق‌ها با مفهوم سروکار داریم. تا زمانی که مفهوم سازی نشود چگونه می توان توصیف کرد؟ در این منطق ما گاهی مفهوم متغیر داریم گاهی مفهوم استاتیک داریم. گاهی تغییر شیء را حذف می کنیم، صورت ثابت را عکس برداری می کنیم و این را خصوصیت ذهن می دانیم. تغییر را هم که می بینیم، تغییر صورت های استاتیک در کنار هم است. تغییر استاتیک یعنی تغییر ضمنی. اصل بر ثابت است و تغییر جزء اعراض است. شما در تغییر، یک ثبات می خواهید یک متغیر. ثبات کجاست؟ تغییر کجاست؟

پس به طور خلاصه می توان گفت: منطق صوری امور را متعیّن می داند. منطق اثباتی وظیفه علم را شناسایی قواعد ثابت تعبیه شده در عالَم می داند. دیدگاه تفسیری و گراندد تئوری تبیین امور را به ذهنیت خبرگان حواله می دهند، همچنین دیدگاه انتقادی که ابتناء آن به برداشت محدود از شناسایی سیر تاریخی امور و غایت نگری ویژه ای برمی گردد، نمی توانند اهداف تبیینی ما را تامین نمایند. مخلص کلام آن که در منطق ارسطو: ۱) اعراض اهمیتی ندارند و میتوان از آن صرف نظر کرد و تنها باید اطلاعات مربوط به ذات موضوع یا پدیده را شناسایی کرد، ۲) این منطق با مفاهیم ذات گرایانه و با روش کلی و مصداق و به صورت جنس و فصل موضوعات را شناسایی می کند، ۳) مفاهیم اصلی این منطق عضویت و عدم عضویت است و قدرت ملاحظه تدریج را ندارد، ۴) منطق صوری مفاهیم ثابت و مطلق را ارائه کرده که قابلیت صدق احکام کلی بر مصادیق انتزاع شده از زمان و مکان را ایجاد می‌کند. به تعبیر دیگر

این منطق ابتدئاً موضوع را از زمان و مکان خود جدا کرده و نسبت به ذات ثابت حکم می کند.
اشکالات منطق صوری: اولاً توان حکایت گری از موضوع متغیر را ندارد به تعبیر دیگر چون موضوع را از زمان و مکان خودش جدا می کند نمی‌تواند به صورت منطقی کل متغیر را شناسایی نماید در حالیکه موضوعات و پدیده ها در عینیت همه در حال تغییر و در حال تکامل می باشند . ثانیاً این منطق به دلیل انتزاع زمان و مکان از پدیده، قدرت جریان جهت را در پدیده نخواهد داشت.

ادامه دارد … .