کتاب «علم و دین»

به گزارش خبرنگار پژوهشکده تحول و ارتقاء علوم انسانی و اجتماعی به نقل از خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، پرسش از نسبت دین با عقل پرسشی کهن و قدیمی است که ذهن فیلسوفان و متفکران و متألهان خداباوران فراوانی را در طول تاریخ تفکر به خود مشغول داشته است. اما پرسش از نسبت دین با علم پرسشی است که در دوره مدرن متولد شده است. مثلاً، اگر بحث از رابطه عقل و دین در تفکر اسلامی و فلسفه غرب بیش از هزار سال سابقه دارد اما پرسش از رابطه علم و دین در فلسفه غرب به حدود چهارصد سال پیش و در حوزه جهان اسلام به چند دهه پیش بر می‌گردد. اما نکته مهم آن است که علم جدید در دامن عقل جدید، متولد شد. یعنی عقل تجربی و ریاضی که حدود و ثغور آن را در دوره جدید دکارت مطرح و مشخص کرد و پس از او فیلسوفان دیگر و در رأس آنها کانت به بحث از آن پرداخت.

در جهان غرب عقل مدرن و علم مدرن داد و ستدی تنگاتنگ با یکدیگر داشتند و این امر باعث شد تا پیوندی جدی بین این دو برقرار شود و از طرف دیگر دین ـ و به طور خاص، دین مسیحیت – در جهان غرب پابه پای عقل مدرن و علم مدرن تحول نیافت از این رو، موضوعات و مسائل مطرح در دین توسط عقل جدید و علم جدید مورد پرسش و اشکال قرار گرفت و به خصوص علم تجربی طبیعی جدید ادعاهای دین مسیحی را در باب عالم طبیعت به چالش کشید. اما در جهان اسلام جریان نسبت علم و دین به طور بسیار گسترده‌تر از جهان مسیحی غرب مطرح شد چراکه دین اسلام در مقایسه با مسیحیت دامنه گسترده‌تری از موضوعات متنوع هستی شناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی و مانند آن را تحت پوشش خود قرار داد. لذا، متفکران مسلمان ملاحظه می‌کردند که نه تنها علم تجربی طبیعی، بلکه علم تجربی انسانی جدید نیز ادعاهای دین اسلام را به چالش کشیده و مورد نقد و پرسش قرار می‌دهد به همین ،جهت به قول اقبال: لاهوری دینداران دیدند که در دوره جدید رقیبان قدرتمند و بزرگی مثل علم جدید برای دین پیدا شده است که نه تنها قصد همراهی و سازگاری علم با دین را ندارد، بلکه می‌کوشد دین را از صحنه حیات بشری خارج کند.

مرحوم علامه جعفری در چنین فضایی است که تلاشی خستگی ناپذیر را از دوران جوانی خود آغاز می‌کنند و تا زمانی که در قید حیات بودند، در همین مسیر گام می‌زنند. به تعبیری دیگر اگر بخواهیم از زاویه موضوع علم و دین به آثار استاد جعفری نظر کنیم، باید بگوییم که در مکتوبات و حتی برخی سخنرانی‌های ایشان، دو سطح یا دو دسته از آثار را می‌توان در موضوع علم و دین شناسایی کرد. یک – سطح عام. دو – سطح خاص. مراد از سطح عام آن است که بخش گسترده‌ای از آثار علامه جعفری که به حوزه جهان شناسی انسان شناسی هستی شناسی اخلاق و مانند آن مربوط است و به طور خاصی در آثاری مثل تفسیر مثنوی و تفسیر نهج البلاغه ایشان ظهور کرده است، در واقع، تبیینی از نسبت علوم انسانی جدید با تفکر اسلامی است که به سهم خود باید گفت که در این میان، نوعی علوم انسانی اسلامی جدید تولد یافته است.

یعنی آثار ایشان در این سطح عام، بیش از آنکه صرفاً به‌طور حرفه‌ای به بحث نسبت علم جدید و دین -به ویژه اسلام – بپردازد، به تولید و تولد نوعی علوم انسانی اسلامی نوین پرداخته است. لذا این دسته از آثار علمی مرحوم علامه جعفری به نوبه خود یکی از مصادیق علوم انسانی اسلامی است که تولید شده و به منصه ظهور رسیده‌است. اما سطح دوم بحث از نسبت علم و دین در آثار ایشان همان مباحثی است که به طور خاص خود ایشان تحت عنوان نسبت علم و دین به بحث از آنها پرداخته‌اند؛ یعنی مباحثی که آنها در این کتاب گردآوری شده است. این سطح از مباحث و این دسته از مباحث، چون توسط استاد جعفری ذیل عنوان علم و دین مطرح شده است و این موضوع در کتب رایج «فلسفه دین»، یکی از مباحث فلسفه دین به شمار می‌رود لذا تصمیم گرفته شد که کتاب حاضر از مباحث فلسفه دین در مجموعه آثار ایشان قرار داده شود.

لازم به ذکر است که بخش دوم این کتاب یعنی تعامل علم و دین برگردان اثری است با عنوان «تعاون الدین والعلم» که علامه جعفری در عنفوان جوانی بین سال‌های (۱۳۳۳ تا ١٣٣٥) به رشته تحریر کشیده و حلیه طبع یافته است در سال ۱۳۸۳ش عبدالهادی بروجردی عهده‌دار ترجمه این کتاب شدند و در سال ۱٤۰۱ از سوی عبدالله نصری مورد بازبینی مجدد و وسیعی قرار گرفت و اصلاحات بسیاری در آن انجام شد. آنچه از تأمل در مطاوی مطالعات دوره جوانی مؤلف تعامل علم و دین بر می‌آید، پس از گذر از تنوع و چندگانگی و دامنه و عمیق بودنشان این است که جویبارهایی به راه افتاده و دامن کشان از عرصه دین، عرفان، فیزیک، فلسفه، ادبیات نقد و تحلیل و موشکافی عبور کرده و آستانه‌ای ایستاده که سکوت‌گاه مغز است.

الهیات و دین؛ کوتاه‌ترین کلمه تاریخ بشری است که مفاهیمی بزرگتر از هستی را در خود مکتوم کرده است، از جمله محمد تقی جعفری نگارش خویش را در این خصوص به ایجاز آغازید؛ ایجازی که در این کتاب ماند و هرگز در جای دیگر بازتاب نیافت و امروز نیز برهانی است که هر عقلی را به تأمل وامی دارد.

دفتر نشر و فرهنگ اسلامی کتاب «علم و دین» اثر محمدتقی جعفری را در ۴۸۰ صفحه و با قیمت ۲۲۰ هزار تومان روانه بازار نشر کرده است.