بخش دهم دستاوردهای پژوهشکده تحول علوم انسانی دانشگاه شیراز

به گزارش خبرنگار پژوهشکده تحول و ارتقاء علوم انسانی و اجتماعی، دکتر سید محمد رضا تقوی استاد دانشگاه شیراز و عضو پژوهشکده تحول و ارتقاء علوم انسانی و اجتماعی در یادداشتهایی به دستاوردهای پژوهشکده تحول دانشگاه شیراز پس از یک دهه تلاش پرداخته است که در ادامه قسمت دهم آن را می خوانید:

قسمت قبلی یادداشت را اینجا بخوانید!

۸۸) حرکت و تبیین زمان و مکان در منطق اصالت ولایت

الف) در هر حرکتی باید وجه اشتراک و وجه اختلاف (در مبدا و مقصد حرکت) مشخص باشد.

ب) این وجه مشترک و وجه اختلاف باید به امر واحدی برگردد.

ج) وجه اشتراک نباید فعلیت خاصی داشته باشد. زیرا فعلیت به معنای انفصال و تباین می باشد.

د) وجه اشتراک نباید قابلیت محض باشد و بتواند هر تعینی را به خودش بگیرد زیرا قابلیت محض برابر با اتصال محض است (به عبارت دیگر، همه چیز هست و هیچ چیز نیست).

ه) در هر حرکتی باید یک امر اضافی (یا خلق اضافه) داشته باشیم و از خارج از سیستم چیزی به شیء اضافه گردد. به جابجایی و انتقال شیء با همان ظرفیت موجود حرکت اطلاق نمی شود. به حرکت اخیر حرکت مکانی گفته می شود در حالی که حرکت باید زمانی بوده و زمان را تفسیر نماید. حرکت زمانی را همان اضافه شدن چیزی به شیء معنا می کنیم.

ه) در نفس حرکت باید تعلق و جاذبه و میل و کشش وجود داشته باشد. صرف حضور شیء و حتا رابطه نمی توان از آن تلقی حرکت نمود.

و) حتماً در حرکت باید مقصدی در خارج از پدیده وجود داشته باشد. یعنی شیء به وضعیت جدیدی منتقل شود که در ابتدا فاقد آن بود. وجود این مقصد هم قبل از شیء متحرک باید وجود داشته باشد.

ز) حرکت در زمان حال نیازمند وجود مقصد و هدف در زمان حاضر است. هدف نمی تواند بعد از حرکت بوجود آید.

ح) شیء متحرک باید در حرکت فاعلیت داشته باشد، و اگر فعلیت محض باشد هیچ حرکتی اتفاق نمی افتد. رابطه و فعلیت تعلقی (به معنی داشتن تعین خاصی) هم نمی تواند کارساز در تبیین (و مصحح) حرکت باشد. زیرا بدون ویژگی فاعلیت، شیء به حالت ایستا خواهد بود. اساس پیدایش حرکت بر فاعلیت است.

ط) اگر غایت را هم فاعلی تفسیر کردیم آنگاه یک جاذبه ی دو طرفه بین شیء و غایت ایجاد می شود (یا شرط حرکت وجود جاذبه دو طرفه است). در این صورت هم مبداء (شیء) و هم مقصد (غایت) هر دو فاعل هستند، هر دو بالفعل حضور دارند، هر دو باید جاذبه داشته باشند، هر دو بالفعل تعین ندارند بنابراین حرکت متشکل از ۳ عنصر است: پدیده، غایت و رابطه ی تعلقی بین این دو.

ی) توجه داریم که حرکت در نظام اتفاق می افتد. یعنی پدیده نمی تواند در یک حرکت بریده از خداوند متعال و سایر فاعل ها باشد. در حقیقت، پدیده باید از طریق نظام به غایت متصل شود. هر تحرکی از سوی پدیده بدون تولی به ولایت بالاتر را نمی توان بر آن نام حرکت نهاد.

ک) پدیده به خاطر ویژگی فاعل بودنش، می تواند منزلت خود را کم یا زیاد نماید در این صورت میزان هماهنگی با نظام تنها در هماهنگی با فاعل های بالاتر لازم می شود. اگر پدیده در پایین نظام باشد باید از طریق فاعل های تبعی (قانون) به نظام متصل شود اما اگر پدیده فاعل تصرفی باشد می تواند با فاعل های ولایی در ارتباط باشد که طبعاً کیفیت این تعامل بسیار بالاتر است.

ل) فاعلیت پدیده نسبت به فاعل غایی صرفاً فاعلیت تقاضایی است. در این حالت امداد خداوند بر اساس مشیت الهی و ظرفیت و مصلحت پدیده خواهد بود. در واقع تقاضای فرد باید ضربدر تقاضا و مصلحت نظام شود تا مصلحت کل در نظر گرفته شود (مثل تقاضای ظهور از طرف برخی افراد، که باید شرایط خاصش مهیا شده باشد).

م) طرف تعلق نمی تواند کیفیت (هر کیفیت و خواست متعینی) باشد بلکه باید فاعلیت باشد (نفس خواست و اراده مولا)، چون در غیر این صورت حرکت اساساً قفل می شود.

ن) شرط دیگر حرکت، بیزاری از تعلقات در حد انقطاع الی الله و معیت با ولایت در حد حداکثر توان است و تنها شاخص حرکت عمودی یا زمانی، ملحق شدن به ولایت امام است. چون امام است که فرد را به غایت وصل می کند. زیرا دستگاه ابلیس آن قدر ظلمات متعدد ایجاد کرده است که کمتر کسی می تواند در این حرکت زمانی توفیق یابد. هر اندازه معیت با امام و تولی بیشتر باشد انقطاع فرد از تعلّقات و تکیّفات بیشتر و حرکت زمانی نرخ شتاب بیشتری می گیرد.

۸۹) وحدت و کثرت در دیدگاه اصالت فاعلیت

الف) وحدت را وحدت ترکیبی و کثرت را کثرت ترکیبی می دانند.

ب) تعالی را در تکثیر وحدت ترکیبی و کثرت ترکیبی می دانند. هر چقدر وحدت ترکیبی و کثرت ترکیبی بیشتر شوند رشد و تعالی بیشتر خواهد بود.

ج) منظور از کثرت ترکیبی، اجزاء و مولفه های یک شیء یا پدیده است که در ارتباط با هم (بر مبنای اصالت ربط) بوده، حضور و فعلیت تعلقی دارند (بر مبنای اصالت تعلق)، به معنای آن که کثرات، علاقمند به متعلق بودن به فاعل بالاتر دارند، و در نهایت خاصیت فاعلی بودن دارند (بر مبنای اصالت فاعلیت)، به معنای آن که در تعین دادن به خودشان فعال هستند. البته منظور این نیست که به هر اندازه که اشیاء بخواهند می توانند فاعل باشند و به خود تعین ببخشند و نه آن اندازه نامتعین و دارای ابهام هستند که نتوانند هیچ منزلتی را اختیار نمایند.

د) منظور از وحدت ترکیبی، وحدت بین مولفه های اصلی و محوری در عالَم است. برآیند مولفه های کثرت های ترکیبی، یک کل، مربوط به یک پدیده یا شیء می باشد. هرگاه برآیندهای مختلف چند کثرت ترکیبی در کنار هم جمع شوند و شرایط فعلیت (حرکت مکانی) و فاعلیت و جاذبه و حرکت زمانی بین آنها برقرار باشد، وحدت ترکیبی اتفاق افتاده است.

۹۰) عدم تعلقات دنیوی و کشف حقیقت (= متقوم بودن ربط زمانی و ربط مکانی)

از منظر علمای اخلاق اسلامی، زمانی که روح در جنین دمیده می¬شود و نفس انسانی شکل می¬گیرد تعلق بدن به نفس نیز شکل می¬گیرد که از آن به حبّ ذات یاد می¬شود. این تعلق لازمه حیات بشر است. زیرا اگر حبّ نفس از انسان گرفته شود بقای نفس به خطر می¬افتد. در این حالت، در قبال خطرات، نفس از بدن و بدن از نفس حمایت نخواهند کرد، چون تعلقی به یکدیگر ندارند. این تعلق ۲ کارکرد دارد: کارکرد ابتدایی و اصلی آن حفاظت نفس است. کارکرد دوم تعلق، حجاب نفس است. زیرا دوست داشتن شدید یک شیء، یک شخص یا یک موقعیت، مانع و حجابی می¬شود که موجب می شود انسان نتواند واقعیت را، آن¬گونه که هست، دریابد. به¬علاوه، تعلق باعث می¬شود که انسان همه چیز را برای خود بخواهد. این خواهش¬ها رفته¬رفته گسترش می¬یابند و شکل¬های متعدد به خود می¬گیرند. تعلق به وضع موجود، موجب می¬شود که انسان خواستار حفظ وضع موجود شود. در بسیاری از اوقات حفظ وضع موجود به معنی درجا¬زدن و عادت کردن به آن است که مانعی برای رسیدن به رشد و تعالی است. از این جهت علمای الهی گاهی، برای عبور از این موانع و دستیابی به کمال، از ضرورت «خرق عادت» می¬گویند (و اساساً کسانی می¬توانند کارهای خارق¬العاده انجام دهند که گرفتار عادت نبوده، خرق عادت کرده باشند).

تعلقات انسان می¬تواند بسیار گسترده باشد. تعلق به امور مادی و ثروت، تعلق به مقام و موقعیت، تعلق به اشیاء و لوازم خاص و موارد مشابه می¬تواند انسان را از حرکت در مسیر صحیح باز دارد. در این حالت، برای حفظ امکانات مادی موجود، چه بسا تصمیم بگیرد که از انجام کار اصولی طفره رود و گرفتار اقدام غیر اصولی (چیزی که در ادیان از آن به گناه یاد می¬شود) گردد. این که لسان الغیب فرمود: «غلام همت آنم که زیر چرخ کبود   ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است» اشاره به همین نکته است که کسانی می¬توانند فارغ¬البال در صراط مستقیم و تعالی انسانی گام بردارند که از تعلقات بری باشند، زیرا هر نوع تعلق، مانعی برای حفظ صراط مستقیم است. این تعلقات هر اندازه بیشتر باشد مشکلات انسان در مسیر شدن بیشتر است. بدیهی است منظور از تعلق نداشتن انسان، بی¬توجهی به تامین نیاز¬های واقعی انسان نیست که اگر چنین باشد انسان مرتکب گناه بزرگی شده است. مرز ظریفی وجود دارد که انسان ضمن تامین نیازهای واقعی اش، مانع از ایجاد علقه غیر¬ضروری بین نفس و ماسوالله شود. در واقع علت مشکل بودن حفظ خود در مسیر مستقیم، درک درست همین ظرافت ها و رعایت آنها در عمل است که به میزان رعایت آنها، مراتب وجودی متعدد در انسان¬ها شکل می¬گیرد.

انسان¬ها در مسیر رشد، می¬توانند علاوه بر ترک تعلقات غیر¬ضروری در امور مادی، به مرزهای بسیار عالی¬تر برسند. در مرزهای عالی¬تر، انسان¬های متعالی، حتی از تعلق به خانواده و زندگی، نیز رهایی می¬یابند. بدیهی است مفهوم این بیان این نیست که انسان¬ها، باید بی¬توجه به تامین نیازهای اصولی خانواده خود باشند و یا آماده دست¬کشیدن از زندگی و حیات دنیایی باشند که اگر چنین باشد مسئولیت بزرگی را وانهاده¬اند. بلکه منظور این است که اگر امر دایر شود بین حفظ خانواده و یا ادامه زندگی، لیکن آزادگی و حفظ انسانیت لاجرم بر ترک آنها باشد (ان چنان که این شرایط برای یاران امام حسین «ع» در روز عاشورا اتفاق افتاد) آن¬¬گاه این انسان¬های شریف، می¬توانند از این تعلق هم در شرایط خاصی که حفظ آزادگی انسان در گرو آن باشد، عبور نمایند.

بنابراین تعلق (علقه بدن و نفس به یکدیگر) را خداوند قرار داد تا نفس صیانت شود. اما این حبّ ذات را انسان از سر خودپسندی گسترش داد، امّا نقشه راه این نبود. قرار براین بود تا تعلق ابتدائاً باشد امّا از طریق ارسال رسل و انزال کتب، بشر آموزش ببیند تا با رعایت اعتدال، از کارکردهای مثبت آن بهره مند شود؛ نه این که این ضرورت، تبدیل به مانع شود. مطابق آنچه در فوق آمد هر نوع تعلق (وابستگی و دلبستگی به ماسوالله) مانعی، و هر نوع رهایی از تعلقات، عاملی برای رشد انسان است. بر این اساس، انسان ها آموزش می بینند تا تعلقات را رها نمایند.

در واقع، دو عامل حجب نور و حجب ظلمت مانع از این است که انسان بتواند حقیقت و نفس الامر را در همین نشئه مادی ادراک نماید. حجب نور مخصوص اولیاء و انبیای الهی و انسان های بسیار متعالی در امر دین است که موضوع بحث نوشتار فعلی نیست. اما حجب ظلمت بر دو نوع است: حجاب تعلق و حجاب گناه. به عبارت دیگر، حتی انسان هایی که هیچ گناهی هم مرتکب نمی شوند (مانند افراد قبل از سن بلوغ که مکلف نیستند) باز قادر به درک نفس الامر نیستند. زیرا حجاب تعلق، هم چنان بر آنها بار می شود. امّا اگر انسان ها از گناه و تعلقات و حجب نورانی رهایی یابند می توانند حقیقت را ادراک نمایند. این که فرموده است «موتوا قبل ان تموتوا» ظاهراً اشاره به همین نکته دارد. یعنی قبل از مرگ به معنی مفارقت کامل جسم از نفس، از طریق قطع علایق و تعلقات مادی، نفس را برای سیر الی الله آماده کنید. سرّ این که گفته شده است پس از مرگ، پرده از دیدگان افراد کنار می رود و حقیقت را می فهمند، در همین نکته نهفته است که پس از قطع تعلق جسم از نفس، این اتفاق می افتد.

امّا برای درک حقیقت، مردن شرط نیست، بلکه قطع تعلق شرط است. بنابراین، می توان در همین نشئه مادی زیست و حقیقت (نفس الامر) را هم دریافت کرد (اتفاقی که برای انبیاء و اولیای الهی می افتد که از آن به موت اختیاری یاد می کنند)

به نظر می رسد مانع بودن تعلقات برای رشد انسان، بدیهی و بی نیاز از توضیح باشد (واضح است که منظور از قطع تعلق بی توجهی به نیازهای واقعی جسم و نفس نیست).  علاقه بیش از حد به امر خوردن، امور جنسی، لذت های نابجا مثل مصرف مواد، نوشیدن الکل، قدرت طلبی، ثروت اندوزی، شهرت-طلبی، دیکتاتوری، تفاخر و … همه مانعی برای تعالی انسان است. به نظر می¬رسد بر همین اساس، بتوان نشان داد که بسیاری از بیماری های روان شناختی (غیر فیزیولوژیک) ریشه در امر تعلق داشته باشند.

_____________________________________________________________________

زیرنویس: نمونه ساده تری از این قطع تعلق، که برای تمام انسان ها اتفاق می¬افتد، موضوع خواب است. در خواب، بخشی از قوای انسان از کار می افتند (عمدتاً قوای حیوانی شامل حواس پنج گانه) امّا قوای نباتی (مثل هاضمه، تنفس و …) هم چنان به کار خود ادامه می دهند. در همین حد که قطع تعلق جسم از نفس اتفاق می افتد انسان قادر به انجام کارهای معیرالعقول مانند طی مسافت های طولانی در کسری از ثانیه و عبور از مسیرهای دشوار، گاهاً پرواز کردن و اموری که در بیداری ممکن نیست، می¬گردد. این قدرت نفس برای انجام این امور از کجا حاصل شده است؟ اندیشمندان اسلامی این توانایی را به دلیل قطع تعلق بخشی از قوای جسم از بدن می دانند. معتقدند اگر در بیداری هم انسان موفق به قطع تعلق به امور مادی گردد به همین توانایی دست می یابد؛ و هر چقدر که این قطع تعلق بیشتر باشد انسان قادر به انجام امور شگرف تر می گردد. این که در حادثه کندن درب قلعه خیبر، حضرتش فرمود: «من هرگز آن درب را با نیروی بشری از جای نکندم، بلکه در پرتو نیروی خداداد و با ایمانی راسخ به روز بازپسین این کار را انجام دادم» (۲۲، ج۲: ۶۵۲) بر همین اساس است.

۹۱) مفهوم سازی تجربه

۹۲) مؤلفه های تجربه و دلالت ضمنی آنها برای نظامواره علوم انسانی اسلامی

۹۳) مقایسه مبادی هستی شناختی علوم انسانی اسلامی و اثبات گرایی

فایل پی دی اف قسمت دهم دستاوردهای پژوهشکده تحول علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه شیراز را همراه با اضافاتی می توانید از اینجا ببینید!