یادداشتی از محمدجعفر حسینیان/۲؛منطق اجتماعی چگونه ساخته می‌شود؟

متن زیر بادداشتی درباره جامعه شناسی منطق، تهیه شده از مباحث مطرح شده حجت الاسلام شیخ محمدجعفر حسینیان در پژوهشکدۀ تحول و ارتقاء علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه شیراز به کوشش دکتر سید سعید زاهد زاهدانی دانشیار جامعه شناسی و مسئول پژوهشکدۀ تحول و ارتقاء علوم انسانی دانشگاه شیراز و مریم مؤمنی دانشجوی دکترای جامعه شناسی دانشگاه شیراز است که در ادامه از نظر شما می گذرد:

برای ایجاد یک منطق اجتماعی باید حدی از صداقت در جامعه بین امام و ماموم به وجود بیاید.  وقوع این صداقت را چگونه محاسبه می کنیم؟  امام فعلی انجام می دهد و مردم پشت سر امام تبعیت می کنند.  مثل زمان انقلاب که مردم صداقت نشان دادند و علی رغم همه کارشکنی ها تاکنون کارها رو به جلوست.  البته جریانی وجود دارد که می خواهد رابطه امام و امت را به هم بزند.  امام با ایجاد دولت با مردم ارتباط برقرار می کند.  از حالات اجتماعی و طبقه بندی نسبت های محوری، تصرفی و تبعی و در مفاهیم اجتماعی مثل فرهنگ که چگونه از نظام لیبرالی در آید و در لایه سوم در اقتصاد.  منطق یعنی نسبت کمی و کیفی بین این سه لایه.  صدق از پرهیزکاری به دست می آید.  تقوا حالت قبل از هدایت است.  الذی جاهدوا فینا…. این یک چیز عام است.  ربطی فقط به اسلام ندارد.

منطق را نباید فقط به عقل نسبت دهیم؛ چون منطق، عام است و حس و قلب و عقل را شامل می شود و اگر منطق را به عقل محدود کنیم نهایتا به منطق کل نگر می رسیم نه تکاملی.

ثبات در منطق تکاملی

در رویکرد منطق تکاملی، موضوع حرکت موضوع نسبت است و ثبات در غایت است نه در مسیر.  غایت تعلق به رحمت است.  رحمت هم دائما در حال ایجاد است.  یعنی تعلق به فاعلیت است فاعلیت نفس تغییر است.  ولی فاعل واحد است.  ما اساسا تغییر را از ذات شیء بیرون آورده و به ذات فاعلیت بردیم.  ذات فاعلیت هم یعنی یک ذات متغییر که کیفیت تغییر را خودش تعیین می کند.  فاعل یعنی همین که کفیت تغییر را خودش تعیین می کند.  تعلق به ذات فاعل واحد داریم.  فاعلیت متکثر نیست.  ارباب متفرقون نیست.  الله واحد قهار است.  فاعل واحد رحمت را ایجاد می کند.  تازه ما تعلق به خود کیف رحمت هم نداریم تعلق به نفس فاعل واحد داریم (پسندم آنچه را جانان پسندد).  تعلق به کیفیت منشا حرکت نیست.  چون کیفیت ثابت است.  وقتی کیفیت ثابت شد تعلق و شیء هم ثابت می شود.  بنابراین تعلق باید به فاعلیت باشد.  شیء با تعلق به فاعل واحد تغییر می کند.  اگر ملاصدرا تعلق به رحمت را ثابت و رحمت را متغیر بداند به معنای این است که ما داریم یک حرف می زنیم. اما این گونه نیست چون تنها بحثی که کرده بحث حرکت جوهری است که در اعراض نیست در ذات است.

در رابطه با خدا با فاعلیت خدا ارتباط می گیریم نه با ذات او.  هو فی شان یعنی چه؟  یعنی فاعلیت دارد اگر فاعلیت به ذات برگردد نستجیر بالله ذات هم متغییر می شود.  ربط ثبات قاعده، به تغییر شیء چیست؟  قاعده مسیر است.  مسیر خط نیست مدام در حال ایجاد شدن است.  چون هم ما فاعلیم هم خدای متعال.  فاعلیت مدام در حال تغییر تعیّن است و کل یوم هو فی شأن به این معناست.  دائما ایجاد تعیّن می کند و در این ایجاد ثابت نیست.

در این جا یک سوال جدی است که آیا بر اساس حکمت متعالیه می توان منطقی را درست کرد یا خیر.  ما قائلیم حکمت متعالیه قدرت دریافت نسبت وحدت و کثرت را ندارد.  فرهنگستان نه تکیه بر وحدت می کند که اصالت ماهوی شود، نه تکیه بر کثرت می کند که اصالت وجودی شود؛ تکیه بر نسبت بین وحدت و کثرت می کند.  فرهنگستان ورودی های بسیار متفاوتی به بحث دارد که اصلا قابل تطبیق با حکمت متعالیه نیست.  از نقاط ضعف حکمت متعالیه پاسخ گوئی به سؤالاتِ عملی است که در منطق فرهنگستان این مشکل حل می شود.  مثلاً اگر سوال شود در عمل در نظام های اقتصاد و سیاست و فرهنگ چگونه منطق را پیدا می کند و منطق عام حاکم می شود؟  پاسخ ما به شرح زیر است:

اگر در جامعه برای هماهنگ سازی نظام های اقتصادی و سیاستی و فرهنگی از سه مدل منطقی مختلف استفاده شود این هماهنگی هرگز به دست نمی آید.  باید منطق شاملی باشد که روابط درون این سه را هماهنگ کند.  در این صورت است که جهت گیری، تخصیص ها و اولویت سازی ها هماهنگ می شود.  مثلاً در فرهنگ طبقه بندی ها چگونه شکل می گیرد؛ در نظام سیاسی از بالاترین سطح که ولایت فقیه است تا پایین ترین سطح چگونه باید عمل کند؛ در اقتصاد تخصیص امکانات چگونه صورت پذیرد تا همه هماهنگ باشند.  این ها باید با یک مدل به وحدت نظر برسند.  درگیری دولت با ولی فقیه ناشی از عدم تعریف نسبت ها است.  غیر از وظایف تعیین شده ولی، باید نسبت ها و رابطه حجیت هم تعریف گردد.  وقتی وارد میدان عمل می شویم باید امور تحت یک مدل منطق شامل به وحدت برسد و بر اساس جهت، هماهنگ شود.  باید هر تصمیم سیاسی، نمود فرهنگی و اقتصادی آن هم روشن گردد.  در جامعه مطلوب، سیاست در اولویت است چون جهت گیری تعلقات جامعه است.

این مدل حاکم، مبتنی بر یک بحث فلسفه عامی است که در آن صحبت از زمان، مکان (ساختار) و کارآمدی می کنیم.  این سه وصف، خصوصیت همه پدیده هاست.  زمان را مقدم بر مکان، و مکان را مقدم بر کارآمدی تعریف می کنیم.  زمان را به معنای کمال و توسعه تعریف می کنیم؛ ارتباط با غایت را زمان می دانیم.  یک شیء هر سه این خصوصیت ها (زمان و مکان و تاثیر) را دارد.  تک تک اشیا ارتباط با غایت دارند.  در فلسفه عام نمی توان زمان را حذف کرد و زمان را به صورت مکان فرض کرد.  زمان حرکت مسافتی نیست.  زمان سیرورت و شدن تعریف می شود.  در حکمت متعالیه هم زمان به همین معناست.  اول باید زمان شیء تعریف شود.  جایگاه شیء را در نظام نسبت به غایت تعریف می کنیم.  ارزش گذاری بر اساس غایت است.  نمی شود چیزی در اقتصاد با ارزش بالایی باشد در سیاست نباشد.

آنچه گفتیم، مدل عام منطق ما بود.  حال برای رسیدن به مدل خاص که ابزار شناخت ماست از این سه وصف استفاده می کنیم.  یعنی کنه منطق تکاملی زمان، مکان، کاربرد است که برای شناخت هر پدیده از آن استفاده می کنیم.  حال برای رسیدن به نظریه تجربی دینی، از این جا شروع می کنیم.

فرایند رسیدن به نظریه و الگو در واقع همان نظریه پردازی است؛ که ابتدا با رویکرد مدل مند و نگاه ارزشی به موضوع شروع می کنیم تا به نظام واژگانیِ توصیف شیء برسیم.  در مرحله بعد، یک مدل وصفی در مورد موضوع تخمین می زنیم.  یعنی اوصافی که مبین زمان و مکان و کارآمدی شیء است را در نظر می گیریم.  مثلا: در بحث مدیریت مدل مدیریت اسلامی چیست؟ یا اوصاف شهرسازی و معماری یا خانواده اسلامی کدامند؟.  مدل وصفی مدیریت، یعنی تعیین کردن سه متغییر اصلی زمان، مکان، کارآمدیِ مدیریت.  پدر مسیر رشد خانواده را می سازد.  منزلت اجتماعی او، درآمد او و سیری که قبل و بعد از تشکیل خانواده طی کرده و می کند محور زمانی خانواده را می سازد؛ پدر محور اقتدار است.  مادر خانه گذار است.  نظم و نسق خانواده به اوست، مادر محور مهر است.  از این رو بعد مکان ساز خانواده را او می دانیم.  فرزندان محصول خانواده هستند.  وزن این اعضاء در نظام خانواده متفاوت است.  اگر پدر و مادر با فرزندان وزن واحدی داشته باشند خانواده ای شکل نگرفته است.  اختلاف پناسیل اگر بین اجزای سیستم وجود نداشته باشد قابلیت ترکیب ندارد.  در سیستم خانواده هم همین گونه است.  پیوند بر اساس اولویت هاست.  این که چه کسی بالا باشد و چه کسی میانه و چه کسی پایین به نظام مکتبی که داریم بر می گردد.

بعد از مُعیّن شدن جایگاه هر یک از اعضای خانواده در نظام کلیِ فکریِ زمان، مکان و کارآئی، برای پیاده سازی این طرح نظری نیاز به ابزار سازی داریم.  به نسبت وزن هر یک رتبه بندی درست می کنیم.  وزن پدر در شکل دادن به یک خانوادۀ مطلوب بیشتر از دیگر اعضاء است.  بعد از او نقش مادر و سپس نقش فرزندان در نظر گرفته می شود.  اگر طبق ارزش های مکتب در نظر بگیریم در وضع مطلوب پدر چهار برابر فرزندان جایگاه دارد و مادر دو برابر آنان.  به این ترتیب باید معادله سازی کنیم؛ معادله حرکت باید بدهیم.

توجه داشته باشیم که تکلیف بر اساس ظرفیت عینی مُعیّن می شود.  مثلا می خواهیم نماز را در اوج کمال بخوانیم اما ظرفیت ما اجازه نمی دهد مانند معصومین نماز بخوانیم.  به جا آوردن آن در همین مقدار ظرفیت زمانی ما هم تکلیف را ساقط می کند.  مهم در مسیر بودن است.  مسئله تطابق صددرصد با ایده آل که هرگز اتفاق نمی افتد.  منطق تکامل نگر به دنبال حرکت است.  ایده آل با توجه به ظرفیت ما تعیین می شود؛ اما در مسیری که الگوی آن معصوم است.  بنابراین این مدل با مدل ایده آلِ وبر متفاوت است.  در مدل او ایده آل از وضع موجود انتزاع می شود و ثابت است.  اما مدل ایده آل مورد بحث وضع مطلوب و آرمانی ما که در وجود معصوم تحقق یافته است با توجه به ظرفیت ما تعریف می شود.  یعنی هر سطح که بالاتر می رویم ایده آن برای ما در سطح بالاتری نمود پیدا می کند.  مدل های ما تخمینی است که از فرهنگ مکتب اخذ می شود و مؤلفه های آن سیره معصومین است.  الگوی عملی از امامان اخذ می شود و فقط یک الگوی نظری نیست بلکه در عین حال یک الگوی عملی است.  اساساً ما تاریخ را منبعث از الگو می دانیم.

الگو بر اساس ظرفیت قدرت برداشت ما به دست می آید.  برای مثال یکی از مسائل اجتماعی ما صبر است.  صبر معضل جامعه ماست.  پیامبر اکرم (ص) سیزده سال مهجوریت داشت.  حضرت نوح (ع) پس از ناامید شدن از ایمان آوردن قوم خویش دعا می کند و از خداوند می خواهد که همه کافران را نابود کن.  بعد از چندین پنجاه سال که گذشت این دعا استجابت شد.  تفسیر ما از سیره و برداشت از مدل معصومین متاثر از ظرفیت منطقی ماست.

بعد از معین شدن الگویِ کلیِ موضوع مورد مطالعه، با توجه به ریشۀ کلی منطق که گفتیم زمان، مکان و کارآئی است، منطق باید برای ما جایگاه ارتباط ها را مشخص کند.  مدل اصلی را بر اساس جدول اخلاق و ارزش های مکتب به دست آوردیم چون اخلاق حاکم بر تکنولوژی است.  کلمۀ تکنولوژی را به معنای چگونگی انجام کار به کار می بریم.  بنابراین بعد از مشخص شدن مدل اصلی، باید به چگونگی انجام تحقیق تا رسیدن به تجربۀ عینی پیش رویم.

در اولین گام به تحقیقات کتابخانه ای می پردازیم.  تحقیق کتابخانه ای یعنی ارتباط برقرار کردن با ارتکاضات جامعه؛ یعنی همه برداشت ها و تحلیل های موجود.  همۀ تحقیقات صورت گرفته در گذشته را به منزلۀ یک کتابخانه در نظر می گیریم.  در تحقیقات کتابخانه ای می خواهیم اصول موضوعه درست کنیم.  باید پیش فرض هایی درست کنیم برای مدل سازی تحقیق عملی.  ورود به کتابخانه با توجه به مدل عام ارزشی و اولویت هائی ست که قبلاً به دست آوردیم.  اگر مدل عام ارزشی خود را به صورت مطلوب و با به کار گیری روش اجتهادی به دست آورده باشیم و نسبت ها را هم ملاحظه و برای اعضاء ارزش گذاری کرده باشیم، مدلی که در اختیار داریم مدل حاکم بر تحقیقات کتابخانه است.  بر این اساس نظام سوالات طرح می کنیم.  با طرح این سؤالات می خواهیم پیش فرض مدل را به دست آوریم.  بر اساس نظام سوالات که با توجه به مدل کلی ما در ارزش ها بنا دارد، مجدداً وارد کتابخانه می شویم.

در این مورد ما ملاک هائی برای راستی آزمایی داریم.  یک شاخه از کار در تحقیقات اسلامی بحث حجیت است.  ممکن است در مسئله یابی یا دیگر مراحل تحقیق اشتباه رخ دهد.  مثلا در استخراج الگوی مکتب، با علم اصول به استنباط از آیات و روایات می رسند.  علم اصول خودش دارای ملاک حجیت است.  یک بخش از کار هم چگونگی عملیاتی کردن از وضع موجود به مطلوب رسیدن است.  بنابراین برای اصلاح اشتباهاتی که ممکن است در منطق به وجود آید باید قاعده داشته باشیم تا به وحدت برسیم.

لازم است بگوئیم که نظام سوالات ما پوزیتویستی نیست و ما به دنبال سوال خاصی با جهت گیری خاصی هستیم.  در مطالعات کتابخانه ای یک بار گزارش ها(استقراء ساده) را می بینیم.  بار دوم فرایند(استقراء تحولات) را می بینیم.  مثلا در مطالعۀ خانواده ارتباط بین متغیرهای خانواده را بررسی می کنیم؛ در واقع به ظرفیت ها نگاه می کنیم.

در مورد حجیت باید گفت که به طور خلاصه در سه سطح حجیت داریم: در سطح کتابخانه ای، در سطح نظری و در سطح میدانی.  در سطح کتابخانه ای بر اساس زمان، مکان و کاربرد شیء را می بینیم؛ یعنی در روش کتابخانه ای با توجه به منطق عام نسبت ها را می بینیم.

در مرحلۀ اول مدل وصفی بود که از مکتب بیرون می آید.  مثلا نسبت بین پدر و فرزند از مکتب بیرون می آید.  این را منطق عام گفتیم. در مرحلۀ بعد به کتابخانه می رویم که ببینم وضع موجود و تاریخی چگونه است؛ ارتکاضات موجود را می بینیم.  نظامی که در مرحلۀ اول با مکتب برقرار کردیم مدل به دست ما داد.  مدل مطلوبی که از مکتب است.  در مرحلۀ دوم (مرحلۀ کتابخانه ای) در پی آن هستیم که وضع موجود چگونه است.  مثلا در مدل اولیۀ مطالعۀ معماری سه وصف دوام (زمان) و استحکام (مکان) و زیبایی (کارآئی) را داریم.  نسبتی بین این ها برقرار می کنیم و مدل به وجود می آوریم.  این که کدام یک اولویت دارد؟ و نسبت بینشان چه مقدار است؟ را از مکتب استنباط می کنیم.

خروجی مرحله کتابخانه ای پیش فرض رسیدن به نظریات است.  پیش فرض ها از نسبتی که بین گزارش های وضع موجود و مدل مطلوب بر قرار می کنیم شناسایی می شوند.  این نسبت پیش فرضی برای رسیدن به مدل نظری تحقیق است.  مثلا در متون به این نتیجه رسیدیم که نسبت در خانواده به این صورت است که پدر ۴، مادر ۲، فرزند۱.  در وضع موجود به این رسیدیم که فرزند۴، مادر ۳، پدر ۱ است.  این فاصله ها مقدار دور بودن وضع موجود از مدل ایده آل را نشان می دهد.

مرحلۀ تحقیقات نظری آغاز مرحلۀ چگونگی گذر از وضع موجود به وضع مطلوب است.  برای این مورد خاص طراحی نظریه می کنیم.  در طراح نظریه یک مسئله، مسئلۀ اصلی تعمیم است.  ارتباط برقرار کردن بین واژه های وضعیت مطلوب با ساختار مدل وضع موجود یا عینی.  یعنی یک کار ذهنی با تعمیمی(ارتباط) که انجام می دهیم؛ یعنی اوصاف مطلوب را با واژه های موجود ربط می دهیم و مقایسه می کنیم.  مثلا در باب معماری که باید دوام، استحکام و زیبایی را در تک تک اجزاء سیستم ببینیم.  یا در مورد خانواده، می گوییم اقتدار پدر در تک تک اجزا چگونه معنی پیدا می کند؛ اقتدار در شرایط تک فرزندی، شرایط اناث یا ذکور… .  پیوند بین اقتدار و عاطفه و پذیرش(فرزند) دائما در حال چرخش است.  چون خانواده بسیط نیست.  با توجه به شرایط مختلف اقتدار متفاوت می شود.  فقط یک نوع پدرسالاری دیکتاتوری بیرون نمی آید.  اقتدار چه ویژگی از فرزند را متبلور می کند؟  ابتدا باید اجزای موضوع را شناسایی کنیم.  اجزای ریز را هم عقلانی بررسی می کنیم (مثل امکانات).  نسبت مطلوب را از مکتب می گیریم و سایر نسبت هایی که به دست می آوریم باید با نسبت عام تطابق داشته باشد.  هر چه فاصله بیشتر باشد از نظر مکتبی، ناهنجاری(باطل) بیشتر است.  در این جا صیانت فهم با منطق اتفاق می افتد.  باید منطق را درست به کار بگیریم.

اگر پرسیده شود که چگونه با عینیت ارتباط برقرار کنیم؟  ابتدا فکر می کنیم با مدل کتابخانه ای چه چیزی و با مدل نظری چه چیزی می شناسیم.  در این جا مسلماً بر اساس مقدورات عمل می کنیم.  این دو فهم که در کنار هم قرار می گیرند ادراکات کامل می شود؛ با حدس های قاعده مند تئوری تولید می کنیم.  در این قسمت، هم روابط و نسبت های داخل خانواده را می بینیم هم بیرون از آن را؛ مثلا انتظارات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دولت از خانواده چیست.  یعنی هم خانواده به عنوان یک کل در نظر گرفته می شود، هم به عنوان یک جزء از جامعه.  به این مرحله مرحلۀ تعمیم می گوئیم.  بعد از تعمیم، تخصیص جایگاه می دهیم.  یک نظام کیفی از اجزای موضوع، شرایط(بیرون) و نحوه ارتباط درون و شرایط درست می کنیم.  در مرحله سوم که به آن مرحلۀ توزین(وزن دهی) می گوئیم، سهم تاثیرات هر یک از اوصاف را در درون و بیرون و در ارتباط درون و بیرون به دست می آوریم.  بعد وارد شاخص بندی (واحد تشخیص و تعادل؛ نسبت بین نسبت ها می شود تعادل) و بعد از آن وارد تولید ابزار برای تشخیص وضعیت می شویم.  در این سیر همۀ موارد را باید دید؛ حتی سابقه و معاینه ایمان را باید دید.  سوالات در حد آزمایشگاهی می دهیم تا طبیب بتواند نسخه دهد؛ یعنی سوالات دقیق برای بررسی وضعیت.  وقتی عملیات جریان نسخه و بهبودی انجام شد دوباره بررسی صورت می گیرد و نتیجه عمل کرد آن نسخه ارزیابی می شود.  در این جریان برنامه بهینه می شود.  برای هر شرایط و زمینه ای یک نظریه خاص وجود دارد؛ مثلا خانواده در شهر شیراز چگونه است و نسبتش با مدل چگونه است.  یعنی نظریه بومی سازی می شود.  البته اشتباه نشود، بومی سازی استاندارد سازی نیست.  در این جا با توجه به بومی سازی نمی خواهیم اصالت را به شرایط بدهیم؛ یعنی اصالت را به واقعیت نمی دهیم.  ما باید به امام معصوم که مطلوب است برسیم.  واقعیت را تولید می کنیم.  عینیت وجود دارد اما نه به معنی واقعیت.

حال اگر نسخه را پیچیدیم و در ارزیابی دیدیم که بیمار درمان نشد؛ در اولین فرصت در استنباط تردید نمی کنیم.  بلکه لایه لایه مطالعه را از پائین به بالا، بررسی و بهینه می کنیم تا به منطق استنباط برسیم.

اگر این سیر را از زاویۀ الهیاتش پیگیری کنیم می توان گفت: از اول پیامبر اکرم صلوات الله علیه، قصد تصرف دارد.  اما واقعیات را در ذهن جا به جا می کند.  اول واژه ها و واژه های ترکیبی و معنائی و سبک زندگی و … را عوض می کند.  اگر چینش ها جابه جا شوند، وزنشان عوض می شود، ارزششان بالا و پایین می شود، تخصیصات عوض می شود.  از تغییر چینش وصف تغییر می کند.  مثلا چای در وضع موجود یک ارزش بالا دارد در جامعه مطلوب این ارزش را ندارد.  جدول سیزده گانه ما جدول مقایسه حق و باطل است.

بدون نفی ارزش های نظام سکولار این ها جذب نمی شود.  مقدمه فراهم شدن زمینه، نفی آن هاست.  باید لا اله را گفت تا الا الله رخ دهد.  مثلا نظام آموزش و پرورش بی نقص تولید کنیم؛ اما چون ساختار مشهودنگر است، غیب را نمی پذیرد.  البته باید در نظر داشته باشیم که ما از غیب سخن می گوئیم اما به لحاظ منطقی، باید کاربردی نگاه کنیم.

ببینیم از این حیث در مراحل سه گانه تحقیق درگیری ما چگونه است.  روش تحقیق در یک نظام مقایسه ای تعریف می شود و پیش می رود؛ مثلاً نظام سرمایه داری و اسلام با هم دیده می شود.  البته جهت گیری و موضع گیری و مجاهده ما در راستای جهت گیری مکتبی خودمان است.  این جهت گیری، موضع گیری و مجاهدۀ اسلامی از زمان انعقاد اندیشه تا آخرین مرحله تحقیق در ذهن ما وجود دارد.  روش تحقیق یک مجاهده است.  می گوییم مجتهد می شوند.

خلاصۀ آن چه تاکنون گفتیم در مراحل زیر قابل تقسیم بندی و ارائه است:

الف) مرحلۀ کتابخانه؛ ب) مرحلۀ نظری و ج) میدانی.  در مرحلۀ کتابخانه ای: شناخت و گزارش و فرایند ارتکاضات وضع مطلوب و وضع موجود مورد نظر است.  در مرحلۀ نظری تعمیم و تخصیص و تعیین سهم هر یک از اوصاف به دست آمده انجام می شود.  در مرحلۀ عملی تعیین شاخصه، تشخیص وضعیت و ارائۀ نسخه انجام می شود.

مثلا در مورد خانواده دشمن تساویِ وزن اعضای خانواده را مطرح می کند.  ما بر اساس مطالعات مکتبی اوزان خودمان را داریم.  از مقایسۀ این دو، شاخصه درست می کنیم.  می بینیم که در برخی خانواده ها تساوی را قبول کرده اند.  با توجه به این که شاخصه تساوی نسبت های مکتبی را بهم می زند، با مطالعۀ وضعیت می فهمیم که وضعیت سلامت خانواده در چه حدی و چیست.  بر اساس این تشخیص نسخه می پیچیم.

سوال می شود گاهی ممکن است تغییر از توان محقق و یا بیمار خارج باشد.  می گویم به هر مقدار که مقدور باشد باید عمل کرد.  مثلا خانمی که همسرش نسبت به او بدگمان است؛ می توان گفت که این خانم تأثُری از بیماری همسرش دارد.  با استفاده از همین بیماری و در راستای کاهش آن با توصیۀ رفتارهائی به خانم می توان کیفیت تأثُر را کاهش داد.

در مورد نحوۀ پروراندن نظریه و توضیح و تطبیق واژه های نامانوس با واژه های آشنای مستمعین محترم باید مطالعات و گفتگوهائی در آینده صورت بگیرد.

در زیر در جدول شمارۀ ۳، ویژگی های سه منطق یاد شده به نحو خلاصه و فهرست وار آمده است.

جدول شمارۀ ۳- مشخصات منطق های مختلف.

[۱] منطق غرب مُتِلَوِن است اما این تَلَوّن قاعده مند است و با استفاده از همان قاعده جامعه را آرام کرده اند.  این ناآرامی که در اقتصاد ماست در جامعه غرب بیشتر است.  تفاوت این جاست که آن ها توانسته اند این تلاطم را قاعده مند کنند.  جنبش وال استریت یک امر واقعی است که بر آن سرپوش گذاشتند و آن را کنترل کردند.  قاعده مند کردن شبیه خنک کننده برای آتش اضطراب است.  کسی که از ایمان به خدا برید جهنمش از همان جا شروع می شود.  همه چیز در آن می آید؛ نفاق می آید، کافران در منطق خود قرار ندارند و آتش جهنم از همین جا شروع می شود.  یکی از تخدیر کننده های فشارهای غرب بی حجابی است.  یکی دیگر مواد مخدر است، مثلا در هلند مصرف مواد مخدر مثل ماری جوانا آزاد است.  این خنک کننده اضطرابات است.

[۲] در منطق کل نگر خصلت سیستم به ربط و اجزاء بر می گردد.  در منطق تکاملی خصلت اجزا به خصلت سیستم بر می گردد.  در منطق تکاملی برای نسبت ارزش ویژه قائلیم.  تعیّن و جزء نسبت سوم را شکل می دهد.  اجزا و ذات خصوصیت ندارند.  ربط خصوصیت دارد.  و این از ربط بین شیء و غایت حاصل می شود.  مثلا در محیط خانواده خصلت دختر و پسر نیست که این دو را خواهر و برادر می کند، بلکه وجود پدر و مادر است که این نسبت خواهری و برادری را ایجاد می کند.  در مدیریت استراتژیک می گوییم چشم انداز مدیریت رابطه و نسبت روابط را شکل می دهد.  بدون چشم انداز زمان و مکان شکل نمی گیرد.  اجزاء و ربط اجزاء با توجه به اهداف تعریف می شود.  غایت است که جهت را شکل می دهد.  در مدیریت استراتژیک آرمان (غایت) جهت را شکل می دهد.  بدون آرمان سیستم تکامل و توسعه پیدا نمی کند.

باید دید جهت را توسعه امکانات در نظر می گیرند یا توسعه انسان.  اگر جهت را توسعه امکانات بگیریم می شود اصالت ذات.  جهت از دل ماده می آید.  اراده تبعی یا اراده تصرفی کدام را محور قرار می دهید؟  مثلا در دستگاه منطق دینی فرد قرض می کند که برود زیارت.  حدیث داریم که برای قربانی قرض کن خدا قرضت را ادا می کند.  روایت داریم که فردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و از وضع بد مالی شکایت کرد پیامبر فرمود: زن بگیر دوباره که شکایت کرد فرمود بچه دار شو.  برای غایت نیز انگیزشی ما را ترغیب می کند.  عوامل انگیزیشی مثل بهشت و قرب و…. که با نظام سکولار متفاوت است.  مثلا استاد ما در انگلیس ایده هایی داشت که برای ترویج آن به دنبال اسپانسر بود؛ این به معنی به دنبال امکانات بودن است.

ادامه دارد …