کتاب «روش لایه ای در اندیشه پژوهی»
به گزارش خبرنگار پژوهشکده تحول و ارتقاء علوم انسانی و اجتماعی، دکتر علی اکبر علیخانی عضو هیأت علمیِ دانشگاه تهران یک روش تحقیق جدید برای «اندیشه پژوهی» طراحی و تدوین کرد که روش «لایه ای» نام دارد.
گفته می شود برای نخستین بار است که در حوزه علوم انسانی و اجتماعی یک پژوهشگر ایرانی روش تحقیق ابداع و ارائه کرده است. روش های متعددی برای انجام تحقیق در حوزه های علوم انسانی و اجتماعی وجود دارد که خاستگاه و مبدعان آنها عمدتا استادان دانشگاه ها در کشورهای پیشرفته است. روشِ جدید ابداع شده توسط دکتر علیخانی در کتاب «روش لایه ای در اندیشه پژوهی» در دی ماه ۱۴۰۱ توسط نشر نگاه معاصر منتشر شده است.
نویسنده در مقدمه کتاب دلیل نگارش کتاب را نبود یک روش خاص و کاربردی برای انجام پژوهش در حوزه «اندیشه» می داند و اینکه روش‌های کلی‌تر و عمومی تری که هم‌اکنون برای شناخت اندیشه‌ها استفاده می‌شود کافی نیست. به همین دلیل تمرکز اثر بر ارائه یک «روش تحقیق» برای اندیشه‌پژوهی و اندیشه‌شناسی-اعم از اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، حقوقی، مدیریتی، تربیتی، روانشناسی، ادبی، هنری، فلسفی، عرفانی، فقهی، کلامی ارتباطات و رسانه‌ای، و … – است و تلاش شده یک روش کاربردی با اصول و قواعد روشن ارائه شود تا پژوهشگران را با خطای کمتر و فایده بیشتر به نتیجه برساند. روشی که در این اثر ارائه شده «مرحله لایه‌ای» نام دارد. از آنجا که اندیشه و شخصیت هر متفکری دارای لایه‌های متعددی است، این روش طی مرحله‌های مختلف این لایه‌ها را شناسایی و تحلیل می‌کند. برای سهولت در تلفظ، این روش را به اختصار «لایه‌ای» نامیده شده است.
با اینکه بخش اصلیِ کتاب به ارائۀ روش تحقیقی برای «اندیشه پژوهی» اختصاص دارد ولی از دو جهت کتاب برای تمام پژوهشگران و دانشجویانِ علوم انسانی و اجتماعی و برای انجام هر تحقیقی می تواند مفید باشد. نخست به این دلیل که با یک نگاه کلان و از بالا، انواع روش را دسته بندی و تعریف کرده است. دوم به این دلیل که تعاریف و شاخص هایی برای نوشتن مقدمه، نتیجه گیری خلاصه، چکیده و… برای پژوهش های علوم انسانی و اجتماعی بیان می کند که معمولا در آثار روش تحقیق دیده نمی شود. در این مباحث ضمن بیان وظیفه و شاخص های یک مقدمه روشمند، تعاریف، تفاوت ها، و شاخص های نتیجه گیری، جمع بندی، خلاصه، و چکیده بیان شده است.
دکتر علیخانی در مقدمه کتاب چند ویژگیِ خاص «روش تحقیق لایه ای در اندیشه پژوهی» را به شرح زیر بیان می کند:
نخست اینکه روشی «ذومراحل» است و این به معنیِ «ذومراتب» بودنِ آن نیز هست؛ یعنی پژوهشگر می‌تواند به تناسب موضوع، علاقه، زمان، بودجه، دغدغه، و اهدافی که دارد فقط از برخی مرحله‌های روش استفاده کند و تحقیق خود را به طور مشخص در قالب یک یا چند مرحله انجام دهد. در هر مرحله، انجام هر لایه از پژوهش، یک لایه از ابهام پژوهش یا اندیشه متفکرِ مورد مطالعه را روشن می‌کند، حتی پژوهشگر می‌تواند لایه‌ها را نیز گزینش کند و فقط برخی از لایه‌های اندیشۀ متفکر مورد مطالعه را تحقیق کند، بنابراین یک روش ایده آل گرایانه یا «همه یا هیچ» نیست؛
دوم اینکه این روش قابلیت دارد علاوه بر پژوهش در اندیشه هر متفکری به‌صورت انفرادی، پژوهش تطبیقی در اندیشه جمعی از متفکران را در بازه‌های زمانی و جغرافیای فکری متفاوت مدیریت کند و امکان دسته‌بندی و مقایسه آنها را فراهم آورد؛
سوم اینکه اگر چه این روش با هدف اندیشه‌پژوهی و اندیشه‌شناسی ارائه شده اما برای اندیشه‌ورزی نیز کاربرد دارد.
نکته دیگری که نویسنده در مقدمه کتاب اشاره اشاره می کند اینکه کتاب تلاش کرده هم یک نگاه کلان نسبت به کلیت روش به خوانندگان بدهد و هم یک روش کارآمد و قابل‌استفاده برای پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی، در حوزه اندیشه پژوهی فراهم آورد. نگارنده در بخش اولِ این اثر «روش نگارش دانشگاهی»، «روش تحقیق پایه»، «روش تحقیق حرفه‌ای» و «روش تحقیق معرفت شناسانه» را از یکدیگر تفکیک و تعریف کرده است و «روش لایه ای» را یک «روش تحقیق حرفه‌ای» می داند که برای پژوهشگرانی قابل‌استفاده است که «روش نگارش دانشگاهی» و «روش تحقیق پایه» را بدانند.
کتاب «روش لایه ای در اندیشه پژوهی» در دو بخش و یک گفتار پایانی به مثابه نتیجه تنظیم شده است. بخش نخست دارای دو بحث پایه‌ای است که برای این اثر ضروری است. بحث اول در باب روش و روش‌شناسی است و به‌اجمال تعاریفی از «روش»، «روشِ نگارش دانشگاهی»، «روش تحقیق پایه»، «روش تحقیق حرفه‌ای»، «روش‌شناسی»، «روش تحقیق معرفت‌شناسانه»، «روش در اندیشه‌ورزی»، «روش در نظریه‌پردازی»، و «شبه روش» ارائه می‌دهد. به نظر نویسنده تفکیک و تمایز این‌ها قبل از ورود به بخش‌های بعدی ضروری بوده است. قسمتِ دومِ در این بخش درآمدی بر اندیشه‌پژوهی است و مباحث پایه‌ای مربوط به تعاریف و انواع اندیشه و اندیشه‌ورزی، اندیشه به معنای عام و خاص، شاخص‌های اندیشه، کارویژه‌های اندیشه، شبه اندیشه، آسیب‌شناسی کلان اندیشه ورزی و … را روشن می‌کند.
بخش دوم که بخش اصلیِ کتاب است به ارائه روش تحقیقِ لایه‌ای می‌پردازد و این روش را در پنج مرحله و بیست و هشت لایه، معرفی می‌کند. هر لایه دارای برخی گام‌های عملی است. پنج مرحله ای که اندیشه پژوهی در این روش بر اساس آنها به پیش می رود عبارتند از: مرحلۀ پیشا اندیشه شناسی، مرحلۀ اندیشمند شناسی، مرحلۀ اندیشه شناسی، مرحلۀ پسا اندیشه شناسی، و مرحلۀ فرا اندیشه شناسی.
آخرین مبحث کتاب که «به مثابه نتیجه» نوشته شده، بحثی در باب اهمیت و ضرورت اندیشه و روش برای گذار از بحران‌های سیاسی اجتماعی است. در این اثر تلاش نویسنده بر این بوده که از تکرار مباحثی که در سایر کتاب‌های روش تحقیق در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد خودداری کند و فقط به مباحث موردنظر خودش بپردازد.
